نوروز آیینی است كهن و ماندگار با تاریخی شكوهمند كه در گستره جغرافیایی ایران و غرب چين تا آناتولي، از شبه قاره هند و افغانستان در شرق تا بين النهرين در غرب و از سين كيانگ و آسياي مركزي در شمال شرق تا دامنه هاي شمالي قفقاز بزرگ در شمال و آسياي  صغير در شمال غربي را شامل ميشود . تاتارها، باشقوردها، دانوب،کیریم، هاکاسیا، قره چای– چرکس،گؤک اوغوز و مناطق مختلف بالکان، تركمنها،ازبك‌ها، قره قالپاقها، قزاقها و قرقیزها، آذربایجانیها، تركهای شمال قفقاز از جمله آذربایجانیهای دربند در داغستان، فارسها ،افغانها، تاجیك‌ها و كردها ، تاتها و تالشها و بلوچهای آسیای مركزی و قفقاز و تركهای آناتولی همه در باور به این آیین شكوهمند و در برگزاری آن با هم سهیمند و از مراسم «میر نوروزی» در قزاقستان تا پختن سمنو در جای جای این قلمرو در پیش باز به نوروز باستانی و عید نوزایی طبیعت و دگرگونی جان و تن و نبات و جماد به هم میپیوندند و تازه میگردند. این ویژگیهای رحمانی، الهی، فرهنگی و خدایی، راز ماندگاری این سنت از پیش از اسلام تا همین امروز و سالها و دهها و سده‌های آینده است كه آیینها، سنتها، باورها و جشنهای آن سرشار از معنویت و نوع دوستی و شكران نعمات  الهی و دوستی و مهربانی و احترام به هم نوع و زدودن كدورتها و پاك و تازه گردانیدن  دلها و الهی شدن قلبهاست.

واژه«بایرام»برابر نهاد واژه «عید»در زبان مردم آذربایجان است.این واژه از مصدر ترکی«بایراماق» یعنی جشن گرفتن گرفته شده است. برای معادل واژه «عید نوروز»در زبان مردم آذربایجان، واژه هایی چون«اوغوز بایرامی»در قدیم الایام «ایل بایرامی» یا «یاز بایرامی» یا«یئنی ایل بایرامی»واخیراً«نووروز بایرامی»وجود دارند.ترکان آلتای آنرا«ییل‌قایاک»،باشقوردها«هابانتوی»،تورکهای تورکیه «سولطان نووروز»ویا«نووروز شأنلیی»،تاتارها«کارقا بوتکاسی»مینامندوبرخی ازترکان«ارگنه کون بایرامی»مینامند.در«دیوان لغات الترک»محمود کاشغرلی نیز در مورد آداب و رسوم مربوط به نوروز در میان ترکان میتوان به وفور مطالبی را مشاهده کرد که از نوروز به عنوان یکی از بزرگترین جشن های ملت ترک علی الخصوص ترکان آذربایجان نام برده شده است:«در این جشن ملت ترک لباس های نو می پوشیدند و به اجرای مراسم سنتی و ملی چون اجرای حرکات پهلوانی، ایجاد آتش در اجاق ها، اجرای رقص دسته جمعی« جلمان»(یاللی) ،طبخ غذاهای متنوع، ایجاد محافل ادبی و هنری، اجرای موسیقی و ترانه های اصیل به وسیله سازهای ملی آذربایجان همچون کمانچه ، تار، قوپوز، نوشتن نوروز نامه، یاد کردن از قهرمانان و شخصیت های مختلف ملت ترک و تجدید عهد و پیمان با خالق هستی بخش و الهه های مربوط به آب و آتش تا که در دوره امپراطوری مادران -آنا خاقانلیقی- در عصر سنگ به وجود آمده بوده است. پختن غذاهای خوب، تهيه هفت نوع خوراكی گوناگون دست خالی برنگشتن به خانه، تكيه دادن به ديوار در هنگام آذرخش و تندر و ...، از اين  پديده‌ها روشن ميشود كه عيد سال نو به سالهای بسيار دور تعلق دارد و عادات و اعتقادات زيبای  آذربايجانيها را در خود نگهداشته است.

مردم آذربایجان در شب و روز عید با انجام برنامه ها خاص مربوط به این عید، یه جشن و شادمانی میپردازند. در شب عید نوروز مثل خیدیر، برنامه شال اندازی اجرا میشود. اجرای این برنامه در همه جا معمول نیست. در برخی از شهرها و روستاها تنها در شب خیدیر به انجام این كار مبادرت میشود ولی در برخی از نقاط، هم در شب خیدیر و هم در شب عید نوروز، مراسم شال اندازی و گرفتن هدیه از همسایگان و اقوام انجام میگیرد. در گذشته خانواده های آذربایجانی سفره سفید پارچه ای به نام « بایرام سوفراسی» سفره عید یا « یئمیش سوفراسی» سفره خوراکی را در اتاق مهمان پهن می کردند و هر مهمانی که از راه می رسید پای آن می نشست و صاحبخانه از آنها پذیرایی می کرد. این سفره در واقع هم سفره پذیرایی بود و هم سفره هفت سین، اما به شکل محلی و قدیمی چه بسان امروز از تشریفات مواد آن خبری نبود. چیدن سفره هفت سین (یئدی لَوین) از مهمترین كارهای است كه در هر خانه، اعضای خانواده به ترتیب دادن آن اهتمام میورزند.بر سر سفره هفت سین،انواع شیرینی و میوه ها نیز جهت استفاده میهمانان گذاشته میشود. گندمهای سبز شده در بشقاب ها، زینت بخش سفره‌های هفت سین میشود و آمدن بهار و سرسبز شدن دوباره طبیعت را نوید میدهد.کودکان در روزعید، تخم مرغ بازی از عادت ها مرسوم است و مردم دركوچه و بازار، خصوصا و جوانان، خود را با این كار مشغول و سرگرم میكنند. 

دید و بازدیدهای نوروزی درآذربایجان نیز، مانند سایر نقاط كه عید نوروز به عنوان یك جشن بزرگ ملی و مردمی گرامی داشته میشود، از امور مهم و رایج در این روز و چند روز نخست این عید است. مردم ابتدا به دیدار بزرگان خانواده میروند و عید نوروز و شروع فصل بهار را به آنها تبریك میگویند. پس از دیدار از بستگان نسبی و سببی، بازدید از همسایگان و كسانی كه هم محوطه  محسوب می شوند صورت میپذیرد. در این دید و بازدید، دادن عیدی از طرف بزرگترها به كوچكترها رسمی رایج است و بزرگان، علاوه بر دادن عیدی كه بیشتر پول نقد است، به دادن تخم مرغ رنگ آمیزی شده به کودکان هم اقدام میكنند. بانوان آذربایجان بنابر عادت دیرینه خود از اول اسفند ماه با سبزكردن دانه های گندم، نخود، عدس و سایر حبوبات به استقبال عید نوروز و آغاز سال جدید می روند ، آنها  بذر سبزیجات را با مهارت خاصی در پشت كوزه های سفالین آذین می بندند و دقت خاص به خرج می دهند تا در ایام نوروز سبزه شاداب بر سر سفره هفت سین خانه داشته باشند .

مردمان ترک از عهد باستان تا کنون جشن نوروز را گرامی داشته اند. آنان در روز نوروز، بر سر سفره‌ی هفت سین خویش، هفت نماد زندگی را که در ترکی به آن «برکتلردن یئددی سین قویماق» میگفتند که در فارسی به معنای گذاشتن هفت تا از برکات می باشد، به نیت آنکه سال نو سال پربرکت و پرسرور و توام با سلامت باشد روی سفره هفت سینشان میگذاشتند که استاد ناصر منظوری در تحقیقات خود میگوید که «سین»در اینجا به معنای «تا»می باشد و منظور از هفت سین همان «هفت تا» (هفت عدد) از برکتها می باشد که این هفت برکت عبارتند از :

1 – سو، (آب) :رمز و بقای زندگی، مایۀ حیات .

2 – سمنی(سمنو): نماد و سمبل تجدید حیات در زندگی .

3 – ساریمساق(سیر) :رمز سلامت انسان .

4 – سوجوق (یک نوع شیرینی): سمبل و رمز شیرین زندگی .

5 – سونبول (گندم) :رمز و نماد بركت زندگی .

6 – سوماق: سمبل و رمز مزه و طعم زندگی .

7 – سیركه(سرکه): رمز و سمبل برطرف كنندۀ مزاج بد بدن انسان .

در ترکیه، روز اول عید، سالمندترین فرد روستا همه را در اطراف خود جمع کرده و از صبح تا شب برایشان داستان می گوید. روز عید، کودک، جوان و سالمندان همه و همه در روستاها به قبرستانها می روند. در قبرستانها برای روح درگذشتگان فاتحه و دعا خوانده می شود. سپس در میادین روستاها، سفره هایی بر روی زمین پهن گشته و انواع شیرینیها پخش می گردد.دختران جوان در ساعات سپیده دم نوروز، دسته جمعی بهمراه پسران جوان به چمنزارها رفته و بعد از جمع آوری قطرات شبنم آنها را بر صورتشان می مالند. مطمئنا هدف از این کار زیبا نمودن برای معشوق می باشد. در این میان آتشها روشن می گردد و برای دور ساختن چشم بد در آن اسپند دود می شود. همچنین در مراسمی به نام «بایراک» دور هم جمع شده و بایاتی ها، اشعار و ترانه های محلی بصدا درمی آید و همه باهم و دسته جمعی رقصهای محلی«هالای»را اجرا می کنند.درمیان قزاقها ذبح قربانی در روز عید نوروز سنتی دیرینه است.در این راستا بر اساس وضعیت مالی شخص ،گوسفند ،بز و یا اسبی ذبح میگردد  قطره ای از خون قربانی رابر پیشانی کودکان می مالند.

از جمله آئین های آغاز بهاردر بین ترکان، جشن «آی زیت» میباشد .آی زیت الهه زیبایی ترکان آلتایی(ترکان سیبری) بوده، که مراسم آن توسط شامان های سفید در آغاز بهار و درمیان جنگلها برگزار میگردید .در روزهای جشن خانه ها را تمیز و تزیین کرده، بهترین غذاها را پخته و زیباترین لباسها را می پوشیدند و مراسم جشن و سرور را آغاز میکردند . مردم آلتاى، آى زیت الهه زیبایى خویش را اینگونه تصویر میكردند:او درحالیكه روسرى سفید بر سر، شالى سفید بر دوش و چكمه اى سیاه با ساقهاى بلند تا زانو به پا دارد بر صخره هاى ستبر تكیه زده بخواب و رویا فرو مى رود و یا در میان درختان جنگل به گشت و گذار مىپردازد.

بازیهایی نیز بین نوجوانان و جوانان در ایام نوروز رایج است که بعضی از بازیهای نوروزی عبارتند :1- قاییش گوتدی:در این بازی بیش از دو نفر جمع شده و هر کدام کمربند خود را که قاییش نامیده می شود در آورده،سپس خطی بصورت دایره می کشند و نفرات به دو گروه مساوی تقسیم می شوند که گروهی در داخل خط و گروه دوم در خارج آن قرار می گیرد.افراد خارج دایره با یکایک افراد داخل دست می دهند و به حالت زورآزمایی سعی می کنند که رقیب خود را از داخل دایره بیرون بکشند و یا کمربند را به نحوی بردارند.افراد داخل دایره نیز سعی می کنند که رقیب خود را به داخل دایره کشیده و از دست رفتن کمربندها جلوگیری کنند.گروه خارج دایره در صورت به دست آوردن کمربند با زدن آن به پای رقیب سعی در بدست آوردن کمربندهای دیگر دارند.چنانچه در حین این کار یکی از افراد داخل دایره با پا به پای یکی از افراد بیرون دایره بزند بازی خاتمه یافته و عوض می شود.2-یومورتا اویونو(تخم مرغ بازی):در قدیم که نگهداری مرغ در روستاها بسیار رایج بود،تخم مرغهای طبیعی برای بازیهای نوروزی طرفداران زیادی داشت .از شب چهار شنبه سوری به بعد تخم مرغ بازی بین نوجوانان و جوانان روستاها و محله ها مرسوم بود.آنان با تست استحکام تخم مرغ خود و رقیب با زدن آن به دندان خود بصورت متناوب و اطمینان از استحکام تخم مرغ خود وگذاشتن شروط برای اول زدن نوک تخم مرغ خود به نوک تخم مرغ رقیب مسابقه را شروع ودر صورت شکستن یا ترک برداشتن بازنده شده و تخم مرغ را به رقیب تحویل می دهند3- پول پول اویونو:در ایام عید جوانان سکه ها را روی هم می چینند و با سکه ای دیگر گاه بسیارمحکم و گاه بسیار فنی به سکه های چیده شده ضربه می زنند تا بصورت شیر یا خط درآید.بازیگران تا زمانی که موفق به برگرداندن سکه شوند می توانند ادامه دهند. گاه بازیگران بقدری حرفه ای بازی می کنند که فرصت به دیگر رقیبان نمی رسد و کلیه سکه های آن مرحله را تصاحب می کند.

تاریخ پرافتخار سرزمین ما از قدیمیترین روزگاران که ثمره و نتیجه تلاش و کوشش پدران و مادران ماست و فرهنگ ما که یکی از غنی ترین فرهنگهای بشری است و نشانگر اینکه نیاکان ما باشرافت و سربلندی تمام در راه تکامل و پیشرفت تاریخ انسان قدم برداشته اند. در سرزمین ما آذربایجان از گذشته های دور نیاکان ما تمدنهایی مانند مانناها، اورارتوها، جزو افتخارات ماست که تپه حسنلو و جام حسنلو (واقع در 7 کیلومتری سولدوز) از یادگارهای دیرین نیاکان ماست. شایان ذکر است در دنیا که نظیری برای جام حسنلو وجود ندارد در میان کنه کاری های روی آن نشانه هایی از مراسم مربوط به عید نوروز موجود و قابل رویت میباشد.سرزمین آذربایجان با تاریخ فرهنگی غنی و داشتن مردان و زنان بزرگ و متكی به ارزشهای معنوی در تكریم این عید بزرگ ، فرهنگ مردمی و ملی خود را به تماشا می خواند و درلابلای یادها، دلنوشته ها ،فولكلور، ترانه‌ها و اشعار، تنوع فرهنگی خود را در عین وحدت فرهنگی به معرض ظهور رسانیده و درآئینه فرهنگ و ادبیات متجلی می نماید تا از این گذرگاه تاریخ  گذشته خود را به تاریخ معاصر گره زند و سینه به سینه باورها ، هنرها و میراث معنوی خود را انتقال دهد. بدون تردید نوروز بررسی تجربیات عینی و رگه های عملی زندگی مردمانی است كه علی رغم تنگناهای مختلف و سختی ها و حتی جنگ های تحمیلی به باد فراموشی سپرده نشده و بلكه در شرایط حاد زندگی مأنوس لحظات آن گردیده است. روح لطیف و احساس ظریف درمراسم و سنت های نوروزی كماكان نمایان بوده و درعصر دهكده جهانی و انفجار اطلاعات و روابط ماشینی و صنعتی ترك شدنی نیست.

محمدرضا اسماعیل زاده

قوچ در فرهنگ تورکان به‌عنوان نماد جوانمردی و قهرمان استفاده می‌شود. قوچ‌های سنگی هنوز بالای قبور باستانی دهات موجود است. قوچ‌های سنگی آثاری از ذوق و هنر دستان توانای نیاکان ما بودند که با آمیزه‌ای از اعتقادات قومی و نقش و نگارها برای انتقال فرهنگ و هنر و تعیین قلمرو خود اقدام به حجاری‌ها و تغییر شکل و فرم دادن بر روی سنگ‌ها شدند. قوچ‌های سنگی در ادوار مختلف تاریخ به‌عنوان نماد قدرت و شکست‌ناپذیری، سلامت و درمان ابدی و جاودانگی بر سر مزار افراد گوناگون از پهلوانان تا جنگ‌آوران و بزرگان و اشراف و همچنین در میادین شهرها و روستاها، اماکن مقدس و عبادتگاه‌ها قرار می‌گرفتند. قدمت قوچ‌های سنگی به دوران اساطیری ارتباط پیدا می‌کند و ربطی به آق قویونلوها یا قره قویونلوها ندارد. آ.م چای در مورد قوچ‌های سنگی می‌نویسد که تاریخ داش قوچ‌ها به دوران پروتو تورک می‌رسد. پروفسور آغاسی اوغلو در نظریه اورمو این نوع سنگ‌ها و اسلوب‌های حیوانی را با مهاجرت ساکاها از آذربایجان به مناطق دیگر اوراسیا مرتبط می‌داند. به گفته کروپ نوف این نوع سنگ‌ها بیشتر در قفقاز جنوبی و در بین مردمی که به گوسفندداری مشغول بودند ایجادشده است با توجه به اینکه از دوران قدیم قوچ‌ها توتم و نماد قدرت شمرده می‌شدند، وجود آن‌ها در هر نقطه‌ای نشان از اهمیت آن محل دارد که نیاز به نیروی مرموز حفاظتی آن‌ها داشته است. قرار دادن قوچ‌ها در گورستان‌ها برای راندن ارواح خبیثه و شیاطین از آن محل‌ها و حفاظت از ارواح پاک مردگان بوده است. حتی روایت‌های وجود دارد که داش قوچ برای مردان داش قویون (گوسفند سنگی) برای زنان گذاشته می‌شد. قوچ‌ها عمدتاً روی به شرق و محل طلوع خورشید داشتند و اغلب از جنس سنگ‌های رسوبی بودند. در منطقه کهن آذربایجان (حتی جمهوری‌های آذربایجان و نخجوان و سرتاسر فلات آناتولی در ترکیه) این قوچ‌های سنگی سیاه و یا قرمزرنگ مورداحترام و تقدس مردم بوده‌اند و زمانی که هنوز از بهداشت و واکسیناسیون (سرخک و…) خبری نبود و بیماری‌های واگیر سرخک (قزل‌جا) و سیاه‌سرفه (قره اسکورمه) بلای جان کودکان می‌شد و از هرچند کودک، جان یک کودک قربانی این امراض می‌شد، قوچ‌های سنگی پناهگاهی برای دست به دامن شدن مادران گریان بوده است. مادران برای نجات فرزندان خود از کام شیاطین و هیولای سرخک، فرزندان خود را چندین بار از زیر این قوچ‌ها گذر می‌دادند و چند مشت گندم از گندمی که با هزاران زحمت به دست آورده بودند نذر این قوچ‌های سنگی می‌کردند و معتقد بودند هر دانه‌ای که توسط پرندگان و جوندگان از این نذورات خورده شود سبب رفع سرخک و بهبودی و نجات بچه می‌شود. این قوچ‌ها به قدری در میان زنان مقدس بوده‌اند که زنانی که بی‌فرزند بودند روی آن سوار می‌شدند و نذر می‌کردند که صاحب اولاد شوند.

امروزه درسرتاسر آذربایجان مجسمه سنگی قوچ جای پای بسیاری دارد و در بیشتر آبادی‌ها و شهرها این مجسمه‌ها دیده می‌شوند. عمده دلیل مادی این پراکندگی و جدا از باور و بینش عمومی و مردمی به استفاده از اجزاء مختلف این حیوان به عنوان نماد حیوانات اهلی و حتی غیر اهلی مرتبط با تمدن انسانی (گاو، گوسفند و...) بوده است. قوج همچنین برای پدران و نیاکان ما سمبل فراوانی و غلبه به شمارمی‌رفته‌است. علاوه بر گورستان‌ها که مجسمه‌ قوچ بر سر قبر قهرمانان و پهلوانان و... گذاشته می‌شد و همچنین دیگر اماکن مقدس وعمومی، نام قهرمانان مردمی با نام این حیوان یعنی قوچ برده می‌شده‌ است؛ مانند قوچ کوراوغلی، قوچ نبی، قوچعلی و...در این عرصه نیز لفظ قوچ را به عنوان سمبل مردانگی و رشادت مورد استفاده قرار می‌داده‌اند.

در شهراورمیه تا همین اواخر در میادین قدیمی شهر مانند قاپان میدانی و یا اماکنی نظیر مسجد جامع اورمیه و یا امام زاده محمد خلیلان، قبرستانهای قدیمی شهر و روستاها و... مجسمه قوچ مستقر بوده و در باورعامه مردم جای داشته است. در سامان میدانی (میدان کاه) قوچ سنگی قرار داشت از جنس سنگ سیاه که کاسه سرش گودی داشته به شکل کاسه! معروف بود که مردم باور داشته‌اند که شفا می‌داده این قوچ! کودکی را که زکام گرفته بوده و سرفه می کرده از زیر این قوچ رد می کردند به یاد و شفاعت اسماعیل ذبیح ال… تا شفا بگیرد از این برکت و می‌گفتند که می‌گرفته! و این بایاتی را می خوانند: زوکلی زوکام اولموشام ،درد دوکام اولموشام. بوگون منده، بوگون سنده و کاسه سر قوچ را روغن می زدند و یا سکه‌ ای به نذر بخشش می‌کردند و در کاسه سر قوچ می‌گذاردند. این تصویر اعتقادی که نشانه حضور و ظهور معنویات دینی و نشانه‌های محکم آن در میان مردمان اورمیه قدیم بوده با تنور و آتش گداخته آن و خلط دماغ کودک و دهان او که به آتش تنور نثار می‌کردند کامل می شود. در بعضی از این قوچ ها صلیب هم وجود دارد که نشان می دهد این فرهنگ خاص تورکان مسلمان نبوده وتورکان مسیحی هم با آن مانوس بودندبرای مثال در کلیسای سورپ گئورگ روستای گرد آباد اورمیه دو عدد قوچ سنگی که روی یکی از آنها تاریخ 1893 میلادی حک شده که همچنان گواه بر این مسئله است. متاسفانه شاهد این بودیم که در دهه های اخیر این مجسمه ها مورد غارت و تخریب جویندگان طلا و عتیقه قرار گرفته و آثار تاریخی این سرزمین را با اتکاء به شایعات بی اساس از بین برده اند و فقط تعداد اندکی از این قوچهای سنگی باقی مانده است. به امید روزی که یاد بگیریم این میراث گرانقدر را پاس بداریم.

فصل زمستان در فرهنگ فولکلوریک مردم آذربایجان جایگاه و رتبه بسیار رفیعی دارد و مردم آذربایجان در طول تاریخ موجودیت خود همواره با این فصل در تکاپو بوده و همیشه تاریخ با آن ارتباط فرهنگی تنگاتنگی بر قرار نموده اند، بطوریکه هیچ یک از فصول دیگر از نظر فرهنگی به اندازه و ظرف این فصل مورد توجه و عنایت آذربایجانی جماعت نبوده و در رابطه با هیچیک از فصول دیگر، داستانسرایی، افسانه گویی و اسطوره سازی به اندازه این فصل موجود نیست. این فصل در فرهنگ و باور عمومی مردم منطقه به دوره های مختلفی تقسیم شده و هر دوره متناسب با خصوصیات روزهای آن، با نامها و عناوین مختلف و خاصی شناخته شده اند، که با "چیله گئجه سی" یا شب چیله آغاز و با "چرشنبه بایرامی" یا همان چهار شنبه سوری که عید واقعی مردم آذربایجان است، به پایان میرسد.شب نشینی در این شبها در همه جای آذربایجان رایج است . شب‌نشینی‌ها گاه به بهانه یک مناسبت همچون یلدا و نوروز و دیگر عیدهای ملی و مذهبی برگزار می‌شد و گاه بی مناسبت اهالی خانه هوای دیدار دوستان و آشنایان خود را می‌کردند و شبی را دورهم جمع می‌شدند، گل می‌گفتند و گل می‌شنیدند و دست آخر با یک دل پر از خاطره‌های شیرین و شنیدنی به خانه باز می‌آمدند. شب‌نشینی متعلق به دورانی است که مردم در طول روز کار می‌کردند و شب‌ها فارغ از دغدغه فردا دورهم می‌نشستند و به نوعی همگام با طبیعت ساعت زندگی خود را تنظیم می‌کردند.جالب این که این هماهنگی با طبیعت بسته به فصل سال نیز متغیر بود مثلا شب‌های زمستان شب‌نشینی‌ها به واسطه طولانی‌بودن شب و نبودن برق اوج می‌گرفت. شب‎نشینی در فرهنگ مردم آذربایجان به‎ویژه در جوامع روستایی و کشاورزی با پایان‌یافتن فصل کشت و زرع آغاز می‎شد و اوج آن، به‌علت فراغت کشاورزان از زراعت، در شبهای زمستان بود. به‌جز شبهای زمستان، شبهای ماه رمضان نیز جایگاه ویژه‎ای در شب‎نشینیهای آذربایجان داشت. بسیاری از خانواده‎ها شبهای این ماه را بهترین فرصت برای ادای صلۀ ‎رحم می‌دانند که با دعوت به افطار و یا شب‎نشینی تحقق می‌یابد. در این محافل شبانه، مردم از حال هم باخبر می‎شوند و اگر کسی گرفتار باشد، در رفع آن می‌کوشند. بدیهی است سنت شب‎نشینی باورها و الزامات رفتاری خاصی را ایجاب می‌کرده است؛ مثلاً در اورمیه اگر خانواده‎ای مریض داشت، شبهای یکشنبه، چهارشنبه و جمعه برای شب‎نشینی به خانۀ آنها نمی‎رفتند، چون بر این باور بودند که حال مریض بد می‎شود.

کرسی از وسایلی گرمایشی بود که در همنشینی ها همه را دور خود جمع می کرد و کرسی در فرهنگ ایرانی هیچ وقت تنها یک وسیله گرم کننده به شمار نمی رفته، بلکه وسیله ای بوده که فرهنگی را پیرامون خود شکل داده است. درروستاهای اتاقی بود به نام "تندیر دامی" که کرسی ها را اغلب بر روی تنورها برپا میکردند ابعاد کرسی معمولا 2 در 2متر میشد که روی کرسی را لحافی بزرگ می انداختند که ابعاد آن ۴ در ۴ متر و گاهی بزرگتر بود. لحاف کرسی که در جهیزیه به عروس داده می شد، بسیار سنگین بود و  ملافه ای سفید رنگ آن را می پوشاند و در وسط آن معمولا نقش و نگار یا مربعی از جنس مخمل یا ساتن اغلب به رنگ قرمز قرار داشت و گاهی دور این قسمت نیز تور دوخته می شد و با کوک های پی در پی در کل سطح لحاف، این روانداز شکل خاصی پیدا می کرد.البته بر روی لحاف کرسی نیز پارچه دیگری که اغلب ترمه و یا جاجیم بود پهن می شد. دور کرسی را نیز برای راحت نشستن، تشک های ویژه پهن می کردند و پشتی و متکا می گذاشتند، پشتی هایی که اغلب قرمز بود و با طرح های لوزی لوزی حال و هوای گرمی برای دور هم نشستن و گپ زدن به وجود می آورد. برای نشستن پیرامون کرسی، بزرگ خانواده در سمتی می نشست که از در اتاق فاصله بیشتری داشت و به ترتیب دیگر اعضای خانواده می نشستند و پایین کرسی که تقریبا سمت در می شد را معمولا به بچه ها می دادند. روستائیان اغلب از اواسط تابستان اقدام به جمع آوری چوب برای سوزاندن در تنور برای شبهای زمستان و شب نشینی ها می کردند.کرسی این روزها دیگر در خانه های ایرانی جای ندارد اما جالب است بدانیم که کشورهای جنوب شرقی آسیا که آنها نیز کرسی داشتند با به روز کردن و مناسب کردن کرسی ها برای خانه های مدرن خود هنوز این آیین را حفظ کرده اند. کرسی بیش از گرم کردن هوا وسیله ای برای نگه داشتن یک جمع گرم بود چیزی که این روزها جای خالیش زیاد در میان ما احساس می شود.

شب‎چره جزء جدانشدنی شب‎نشینی‌هاست و به خوراکیهایی اعم از گردو،بادام،کشمش، نان تنور، ترشی خربزه و گلابی وانگور، میلاخ، انواع حلوا ،تخم کدو و آفتابگردن ،قوورقا و شیرینی و به‌ویژه چای اطلاق می‌گردد که به‌منظور پذیرایی از مهمان شبانه تدارک دیده می‎شود. مردم آذربایجان بر این باورند که بدون شب‎نشینی، شبهای زمستان دیر تمام می‎شود و بدون شب‎چره‌خوردن خیر و برکت از خانه می‎رود؛ ازاین‎رو به آن اهتمام دارند. کلیدداری صندوق شب‎چره در گذشته عنوان ارزشمندی برای بانوان محسوب می‎شده است، زیرا تدارک و مدیریت شب‎چره تا پایان زمستان کار دشواری بود. شب‎چره در بیشتر مناطق به‌صورت خانواری تهیه می‎شد، اما در مناطقی از آذربایجان مردم به‌صورت گروهی شب‎چرۀ زمستانی آبادی خود را از شهر تهیه می‎کردند. مفیدترین و آموزنده‎ترین سرگرمی شب‎نشینی آذربایجان، سنت قصه‎گویی(ناغیل) است و چون در قدیم افراد با‌سواد کم بودند، معمولاً مجالس وزین با دعوت از افراد باسواد پا می‎گرفت و به فراخور حاضران و حال‌و‌هوای مجلس، قصه ای مناسب خوانده می‎شد. گفتنی است اگر در شب‎نشینیها افراد باسواد نبودند، مجلس از روایات شفاهی و شنیدن افسانه از زبان کهن‌سالان خوش‎بیان رونق می‎گرفت همچنین در اکثر مناطق آذربایجان، نقل داستان از زبان نقال از چنان اهمیتی برخوردار بود که در صورت نبود نقال در آبادی، وظیفۀ دولتمندان و ریش سفیدان محل بود تا از جایی دیگر نقالی را برای شب‎نشینیهای زمستانه دعوت کنند.  به‌جز کتاب‌خوانی و نقلهای شفاهی، فعالیتهای دیگری نیز در شب‌نشینیها رایج بود که خواندن انواع شعرهای شفاهی، به‌ویژه بایاتی (دو‌بیتی)، در زمرۀ پرخواهان‌ترین آنهاست و بعد از بایاتی مطرح کردن تاپماجا(چیستان) نیز مجلس شب نشینی را از یکنواختی در می آورد و همه مشارکت میکردندسپس نسبت به زمان شب نشینی به صورت سریال هر شب قسمتی از داستانهای کوراوغلو و دده قورقود و دیگر داستانهای محبت و حماسی آذربایجان نقل می شد که همه به دقت گوش میدادند. یکی دیگر از سرگرمیهای مفرح شبانه، پرداختن به بازیهای گوناگون در محیطهای سربسته است.بازیهای رایج شب نشینی در آذربایجان عبارتند از: تکسن‌جوت(تک یا جفت) ، بازی نخود و لوبیا، گُل یا پوچ ، شیر یا خط،بئش داش، اون ایکی دوز، شاه وزیر و... بعضا با تشویق بزرگترها دو نفر جوان به کشتی گرفتن مشغول میشدند که زور خود را به رخ جمع بکشن و بقیه نیز سرگرم میشدند.

امروزه آدم های میانسال گاهی دلتنگ هم نشینی های قدیمی می شوند. سنتی که زیر سایه حضور پدربزرگ و مادربزرگ تعریف می شد و با بازی های کودکانه همراه بود. حالا که فرزندان مان بزرگ شده اند، حسرت گذشته در دلمان مانده است. اینکه دیگر پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها در میانمان نیستند و ما مانده ایم با زندگی ماشینی و بچه هایی که در چهار دیواری خانه در این شب های بلند پاییز وزمستان محصور مانده اند و فقط به گوشی های همراه و فضای مجازی دلخوش کرده اند؛ با یک دو جین سریال های تازه و تکراری بی محتوا که سپر به سپر هم از شبکه های مختلف پخش می شوند. چه شد که سبک زندگی ما به سمتی رفت که سنت های اجتماعی مثل «شب نشینی» کنار رفته است. در واقع مهم ترین وجه انسان زندگی اجتماعی است؛ یعنی ما نمی توانیم جدا از هم زندگی کنیم. چرا که به نظر بسیاری از فلاسفه و دانشمندان معتقدند که نیازها، غرایز روحی، روانی و جسمی دارد که به واسطه تشکیل جمع و ارتباطات و تعاملات اجتماعی از جمله تشکیل خانواده ارضا می شود. منتها اتفاقی که در دوران مدرن افتاده، این است که به واسطه سیطره و گسترش کلانشهرها ارتباطات اجتماعی دچار گسست و بحران شده است. در واقع کیفیت توسعه شهری جدید باعث شده محلات که به عنوان مجرای ارتباطات اصیل اجتماعی در شهرهای سنتی شناخته می شدند، تخریب شوند و ساکنان از همدیگر فاصله بگیرند. اما با از دست رفتن این تعاملات و این کانون های جمعی و وقتی بین افراد فاصله ایجاد می شود، آدم ها تنها می شوند. مثلاً کسی بیمار شود، نیاز به کمک داشته باشد، کسی ورشکسته شود، نیاز به کمک مالی داشته باشد، نمی تواند آن کمک ها را از جایی تأمین کند. به همین دلیل، دچار اضطراب و یأس می شود. غیر از فرآیندهای شکل گیری شهرهای جدید، آپارتمان نشینی و تخریب محلات و روابط اجتماعی، مسائل اقتصادی هم دخیل است. به هر حال رفت وآمد خانگی خرج و هزینه هایی برای خانواده ها دارد و وقتی شرایط اقتصادی سخت شود، این رفت وآمدها کم می شود یا مثلاً رشد هم بینی (چشم و هم چشمی ها) باعث می شود این تعاملات سخت شود؛ یعنی افراد دچار رقابت های نمادینی می شوند که این رقابت ها اصطکاک زیادی بین خانواده ها ایجاد می کند.از دیگر معظلات در این خصوص وجود بیماری کروناست که در این روزها جا خوش کرده و کلا سنت شب نشینی را به بوته فراموشی می سپارد .این عوامل دست به دست هم داده اند تا فرهنگ غنی مردم به دست خود مردم خاک شوند . افسوس وهزاران افسوس.

محمدرضا اسماعیل زاده

جشن انگور در اورمیه قدمتی دیرینه دارد و در زمره آیین‌های شکرگزاری است که از سوی مردمان پر تلاشی برگزار می‌شود که به واسطه آنچه خداوند به آنها ارزانی کرده است سر تعظیم به آستانش فرو می آورند. قدمت این جشن که به چند هزار سال قبل برمیگردد یکی از نمادی ترین وشکر گذارترین مراسم در برابر خالق هستی میباشد . این مراسم باشکوه توام با رقص وآوازهای آذربایجانی وقوشماجاهای محلی وبایاتیها همراه است. این سپاسگزاری مصداق آموزه‌های الهی است که می گوید شکر نعمت، نعمتت را افزون می سازد. منطقه اورمیه سرزمینی چند فرهنگی است و نمونه ای از زیست با مدارای ایرانیان را به رخ می‌کشد زیست همراه با احترام و صلح میان مسلمانان و مسیحیان و سایر مردمان نیکو خصال آن خطّه. از این رو تنوع آیین ها و سنن در این منطقه به شکل شگفت‌انگیزی مشاهده می‌شود .جشن انگور یکی از آیین هایی است که در این منطقه علاوه بر مسلمانان از سوی مسیحیان آشوری نیز اجرا اجرا می گردد . سالیان دور در ایران جشنی برگزار می‌شد به نام جشن انگور که تقریباً به روال مشخصی هر سال در نقاط مختلف ایران مانند اورمیه اجرا می شود البته از آنجایی که هر سنتی در طول زمان دستخوش تغییرات محیطی و اجتماعی قرار می‌گیرد تاریخ برگزاری این جشن نیز به تدریج تغییر کرد و هم اکنون این جشن در اواخر شهریور ماه در روستاها و شهر برگزار می گردد . آنجا که جشن ابتدا مربوط به آشوری ها بوده است قبل از تشریح جشن انگور ضروری است تاریخچه‌ای از اورمیه و قوم آشوری بیان شود اورمیه از گذشته‌های دور زمین های حاصلخیز ای داشته است و از همین رو در این شهر تاکستان های وسیعی به کشت و پرورش انگور اختصاص داشته است شاید به همین دلیل است که برگزاری جشن انگور تا عصر حاضر دوام یافته و هم اکنون گذشته انگور به جشن ملی و فرامرزی تبدیل شده . انگور اورمیه بسیار معروف بوده و باغات زیبا و با صفا و پربرکت انگور این شهرستان در تمام کشور کم نظیر است یکی از اشتغالات و عمده اهالی و کشاورزان اورمیه پرورش نهال و ایجاد تاکستانها و باغات انگور است به طوری که محصول کشمش و سبزه این شهرستان به تنهایی در حدود یک سوم محصول تمام کشور است .بیشتر تاکستان های شهرستان اورمیه در پنج منطقه زیر متمرکزند 1–  منطقه محال بکشلو که بهترین باغات انگور در این بخش وجود دارد. 2– محال باراندوز .3–  محال نازلو . ۴– محال انزل .5– محال روضه و باغات اطراف شهر. البته باغات روستاهای خانشان و حصار و سپورغان خیلی قدیمی تر هستند .کشاورزان و باغداران اورمیه از قدیم با طرز پرورش درخت انگور آشنایی کامل داشته اند و از اینرو متوسط محصول یک هکتار باغ در حدود ۱۰ تن انگور و یا یک و نیم تن سبزه و کشمش است از باغات اورمیه متجاوز از 30 تا 40 نوع انگور به دست می آید البته این انگورها رنگ های مختلفی دارند و هر رنگ آن نیز دارای اسم مجزایی است از این رو انواع انگور را باید کمتر از این تعداد دانست . هر نوع انگور محل مصرف مخصوص خود را دارد انگور کشمشی که به دو نوع رنگ سفید و ریز و بدون هسته است بهترین نوع انگور های اورمیه به شمار می آید قسمت عمده باغات اورمیه فقط خاص کشت انگور سفید بی دانه است و این انگور به مصرف تهیه شیره و کشمش می رسد. البته در قدیم مسیحیان از انگور شراب نیز درست میکردند.اهالی اورمیه از ارامنه قدیم گرفته تاکنون با پرورش مو و انگور سر و کار دارند در هر قریه افرادی متخصص هرس کردن هستند که در موعد مناسب این کار را انجام می دهند باغداری یکی از اشتغالات اهالی اورمیه است و تقریباً ۹۰ درصد از ساکنان شهر و اغلب ساکنان دهات این منطقه یک قطعه باغ انگور دارند که واحد اندازه گیری سطح باغ در این شهر طناب است . رسم بر این است که فصل انگور صاحب باغ با خانواده خود به باغ انتقال می‌یابند و جمع‌آوری محصول را زیر نظر می‌گیرند اشخاصی که قطعات و متعدد با دارند و فاصله قطعات زیاد است معمولاً یکی از قطعه ها را برای خود نگه می‌دارند و محصول سالیانه سایر را به افرادی که با آن دارند اجاره می‌دهند و معمولا اجاره بابا کالا و جنس پرداخت میشود اغات انگور به ویژه در نزدیکی شهرها سین می کشند در داخل با نیز معمولاً انبار مناسبی برای نگهداری محصول می‌سازند و بالای آن یک یا دو تا کوچک بنا می‌کنند که در زمستان و بهار باغبان از این ساختمان استفاده می‌کند ولی در فصل تابستان و موقع جمع آوری محصول خانواده صاحب باغ در انجا سکونت دارند اواسط تابستان که انگور می رسد با داران با اتومبیل و و گاریهای چهارچرخه و دوچرخه خانواده خویش و اثاثیه مختصری را به باغات منتقل می‌کنند خانواده آنها مدت ۲ تا ۳ ماه که محصول جمع آوری می شود در باغ می ماند ولی مردها که در شهرها کار می‌کنند روزها به شهر می‌روند و شب‌ها به باغ مراجعه می‌کنند برای خشک کردن انگور محل مخصوصی وجود دارد که در آنجا انگور را خشک می کنند در اصطلاح محلی وره‌زن گفته می شود که آن عبارت از محوطه‌های صاف و باز است که باید اطراف آن درخت کاشته نشده باشد و آفتاب گیر باشد وسعت این محل بستگی به وسعت باغ دارد و ممکن است از ۲۰ متر مربع تا چندین ۱۰۰ مترمربع برسد این محل را برای تابش آفتاب رو به جنوب می‌سازند ضلع جنوبی آن هم سطح با است و هرچه به سمت شمال برویم ارتفاع آن بیشتر می‌شود و تا آخرین بار ارتفاع آن به 2تا3 متر نیز می رسد بدین ترتیب سطح شیبداری با شیب تند به دست می‌آید که به همه نقاط آن آفتاب می‌تابد سطح خارجی وره‌زن را در بهار کاهگل مالی می‌کنند تا انگور با خاک آلوده نشود و به تازگی در بعضی از باغات سطح وره‌زن را بتن می کشند تا کاملاً صاف و تمیز باشد .جشن انگور در اورمیه هر سال در اواخر شهریور اجرا می گردد. قدمت این جشن به پیش از میلاد می رسد که اجرای باشکوه آن همراه با ساز و آواز است .در اورمیه ترک زبانها به این مراسم باشکوه و زیبا "شانادر" یا "شانلی درمه" یا همان چیدن باشکوه میگویند و در میان مسیحیان به "اوشانا"معروف است. شانا در برگرفته از دو کلمه شان به معنی انگور و در به معنی چیدن است جشن انگور در بعضی از روستاها همزمان با رسیدن انگور و در بعضی دیگر هنگام چیدن و جمع آوری انگور برگزار می شود. مثلاً جشن انگور در قریه دیگاله چند روز قبل از قریه زینالو هست . جشن شانادر بیشتر در روستاهای گردآباد ،دیگاله ،گلپاشین، ریسمان آباد، بالو، زینالو ، قوشچی، جمال آباد و گولان برگزار میشد که امروزه این جشن به همت شهرداری و باغدران اورمیه  در شهرک چیچست بگزار می گردد. جشن شانادر یا جشن انگور در دل تاکستانهای سرسبز و پر برکت اورمیه برپا میشد .این عید از گرامی ترین جشن های این سرزمین به شمار می‌رود مردم با برپا ساختن این جشن از سرزمین سبزپوشان بر سرزمین برکات و آبهای خروشان نشان سپاسگزاری می‌کنند اورمیه مراسم زیبا و پر هیجان تر از عید انگور ندارد اگر قرار باشد نام دیگری برای اورمیه برگزیده شود بدون شک شهر انگور یا شهر تاکستان های سبز گزینه مناسب است .در قدیم مردم اورمیه با توجه به پایبند بودن به رسم و رسوم و آداب کهن ،نیاکان خود را تا چندین روز قبل از برگزاری مراسم عید انگور از خوردن انگور اجتناب می کردند و با این کار به نعمات الهی احترام می‌گذاشتند و آداب و رسوم گذشتگان خود را حفظ می‌کردند .زنان و دختران نیز اغلب از ۱۵ روز پیش از برگزاری جشن روز می گرفتند در روز برگزاری جشن مردم به صورت دسته جمعی با گام‌های آهسته به سمت برگزاری جشن حرکت می کردند و سپس با خواندن سرود های دسته جمعی و پاشیدن عطر و گلاب به جشن و پایکوبی می پرداختند که در اصطلاح محلی به آن جلمان می گویند .مردم در این روز از خداوند می خواهند که تاکستانهای آنان از بلایای آسمانی سیل و طوفان محفوظ بماند. مسیحیان این دیار معتقدند نباید به انگور دست زد و خوردن انگور باید همراه با قربانی کردن گوسفند و نذر و نیاز باشد در مجموع باید گفت مهمترین اعمال که مردم اورمیه در جشن انگور به آن می‌پردازند عبارتند از روزه گرفتن شکرگزاری و ستایش خدا .درمراسم تبرک انگور سروده های مخصوص نیز برای جشن انگور موجود است که در روستاها افراد مشخص و معینی این سروده‌ها را اجرا می‌کنند این افراد گاهی اوقات فاصله زیادی را می پیمودند تا در این روز خود را برای خواندن سرود های جشن انگور به محل برگزاری جشن برسانند اما در شهرها ترتیب و قاعده مشخصی ندارد هر کس که بتواند به اصطلاح صدایی داشته باشد به خواندن سرود ها می پردازد این سروده ها مذهبی نیستند و بیشتر جنبه شادی و نشاط دارند البته در میان ارامنه بعضی سرودهای مذهبی هم وجود دارد .جوانان در این روز بازی های مختلفی انجام می‌دهند که یکی از آنها بازی موش و گربه است به این ترتیب تا آنان دست در دست هم به صورت حلقه‌ای به دور میدان به حرکت در می‌آیند و این آغاز بازی موش و گربه است سپس بزرگترها هر کدام به نوبت از زیر دست های حلقه شده می‌گریزند می‌گذرند و در تمام این مدت نوازندگان محلی آهنگ های دلنشین مینوازند و تماشاگران در این بازی مرتباً حبه انگور را در دهان نوازندگان و بازیکنان می گذارند پس از بازی موش و گربه بازی هایی مانند جهنم بهشت نیز رایج است .در جشن انگور قربانی کردن گوسفند مخصوص پیروان کلیسای شهر است و این سنت در غرب وجود ندارد . این روزدر میان مسیحیان ارامنه به "خاقوق اورهنگ" مشهور است و در این جشن باشکوه مراسم قربانی کردن انجام می‌گیرد به این ترتیب که ۱۵ روز قبل از جشن انگور زنان روزه می گیرند و روز شانزدهم با خوردن حبه انگور روزه را میشکند. آنان اغلب نظر می‌کنند تا به آرزویی که در دل دارند برسند و در صورت رسیدن به آرزوی خود گوسفندی را قربانی می‌کنند .شایان ذکر است که این کار در کلیسا و توسط زنان صورت می‌گیرند آنان ساطور به دست مشغول شق کردن گوسفندهای قربانی می‌شوند تا گوشت آن را بین شرکت کنندگان در جشن توزیع کنند .معمولاً میدانی که در آنجا جشن برگزار می‌شود با چراغ‌های رنگارنگ و کاغذهای خوشرنگ آذین‌بندی می‌شود و شرکت کنندگان در مراسم نیز با پوشیدن لباس‌های جالب و زیبا لطف خاصی به جشن می دهند .هزاران بادکنک بزرگ و کوچک در اطراف میدان از درخت ها آویزان می شود و نوارهای رنگی کاغذی جلوه خاصی به محل برگزاری جشن می باشد . وسط میدان میز بسیار بزرگی قرار می‌دهند و بر روی آن بیش از 40 نوع انگور که اغلب محصول تاکستانهای اورمیه است دیده می شود. در میان اقوام ترک نیز رسم بر این بود که پس از اجرای مراسم مخصوصی که بوسیله ائل باشی یا خانلار خانی که رئیس و ریش سفید ایل و خان خانان نامیده می شد، خواندن دعا و اجرای آئینهای مخصوص نیاکان خود (که ستایش و شکرگزاری به مخلوق  هستی و نعمات یکتای مطلق)شمرده می شد ،که می گفتند سبب برکت می باشد با نواختن ساز و دهل جشن را آغاز می کردند.در داخل میدانهای وسیع مخصوص (تالوارها) مردان ، زنان ، پسران  و دختران و کودکان جمع می شدند و منتظر ائلباشی یا خانلار خانی می شدند.لحظاتی بعد ائل باشی همراه دختر و پسر خردسالی با لباس محلی که هرکدام با یک سبد کوچک انگور در کناره های او حرکت می کردند با گامهای شمرده و آرام با لباس مخصوص وارد میدان (تالوار) می شدند.ابتدا سخنان خود را با دعا و نیایش به نعمات خالق هستی شروع می کردند که همان دعای ویژه جشن انگور بود.پس از اجرای دعا توسط خانلار خانی و مردم، دو نفر  نوجوان با لباس محلی (یک دختربچه و یک پسربچه) با سبدهای کوچک انگورکه از همه نوع انگور در داخل آن سبد قرار می دادند به عنوان تبرک  از مردم پذیرائی نموده و بین آنها تقسیم می کردند. هرکدام از خانمها هم نیت می کردند تا آرزویی که در دل داشتند به آن برسند.مثلاً دخترهای دم بخت ازدواج بکنند ، خانمها صاحب فرزندی شوند و یا شوهر ویا فرزند مریضشان به سلامتی برسند و حتی بعضی ها برای همین روز قربانی هم نذر می کردند.در این روز مردم از خدا می خواستند که تاکستانهای و محصولات کشاورزی آنان را از بلایای آسمانی چون تگرگ ، طوفان ، سیل و... محفوظ نگاه داشته و به آنها برکت عطا نماید. بعد مردان پهلوان منطقه مراسم کشتی محلی را اجرا می نمودند ، آنگاه بعد از اجرای کامل این مراسم سازودهل در میدان(تالوار)به نواختن می پرداخت و مردم دست به دست صفی طولانی درست می کردند (به نشانه اتحاد) و رقص دسته جمعی(جلمان) انجام می داده و با این کار یک دسته گی و اتحاد خود را نشان می دادند.در این روز هیچ کس موجب آزرده خاطر کسی نمی شود و صدای ساز و دهل از همه جا به گوش می رسد و مراسم با خوبی و خوشی بعد از یک روز جالب و هیجانی به پایان میرسد. انواع گونه های انگور در اورمیه: آغ اوزوم –ملیحی– دیزماری – عسگری– تبرزه– سابی (صاحیبی)–گلین بارماغی–کیشمیشی –لعل بیدانه –قیزیل اوزوم –خلیلی–گئچی –گَزن دائی– رازیقی–ناردانا–حسینی– تورشح– اینح امجگی– شیرازی–ریش بابا – نار آلان– ات اوزوم– قره شیره– مایا مو–دسترچین–پیشیح گؤزو–اوكوز گؤزو–ریجین–قره گندمه–جیغ جیغا– ساچاخ– سققل سولویان–رشه قره باغ–توتونی–شانی–شاماما–وره زن بزه یی–كوت بوغان.

                                                                                                        محمدرضا اسماعیل زاده

قیش مؤوسومونون داها سویوق و چتین کئچدیی دؤنملرده، اقتصادی جهتدن ضعیف اولان خالق اوچون قیش هم آغیر، هم ده سیخینتی‌لی کئچردی. بونون اوچون خالقیمیز اونا حاضیرلیغا خصوصی اؤنم وئررمیش. قیش ایلین ائله فصلی‌دیر کی، اینسانلارین ایستی‌لییه بؤیوک احتیاجی واردیر. بونون ایکی طرفی مؤوجوددور. یاشاییش یئرینین ایستی‌لیگی،ایینین و قارینین (بد‌نین) ایستی‌لیگی .ائتنوقرافیک جهتدن آراشدیردیغیمیز اساس مسئله‌لردن بیری ده قیش ائولری و ائولرین قیزدیریلماسی‌دیر. بیز بو یازیمیزدا اساس دقتی مؤوسومه اویغون اولاراق یاناسیلارین ییغیلماسی، ائولرین قیزدیریلماسی مسئله‌سینه ده یؤنلده‌جه‌ییک.

ائولرین قیزدیریلماسی مسئله‌سینده اساس ایشلره ائولرین اینشاسی زامانی دقت یئتیریلیردی. بو جور ائولره مؤهره، کاها، قازما ائو تیپلری عاییددیر. تاریخدن بللی‌دیر کی، بو جور ائولر هله میلاددان اول مؤوجود اولموش‌دور. بؤلگه‌نین طبیعی شرایطی بورادا موختلیف تیپ ائولرین اولماسینا شرایط یاراتمیش‌دیر. بئله ائولر یای‌دا سرین،قیشدا ایستی اولاردی. خالق آراسیندا بو گونده بئله ائولره قیش ائولری دئیرلر. ائولری اینشا ائدرکن ایلک نؤوبه‌ده کوله‌یین ایستیقامتی، قیشدا یاغان قارین آسانلیقلا اریییب گئتمه‌سی و ... مسئله‌لره دقت یئتیریلیردی. عادتاً بو جور ائولرین ایستیقامتی گونه‌چیخان طرفه باخیردی. ی.زئینال اوو یازیر کی، چونکی، اگر ائوین یؤنومو قربه طرف باخیرسا، گونش باشیمیزین اوستونده کی نقطه‌سینی کئچدیکدن سونرا شعاسی قرب سمته دؤیجه‌لیر و نتیجه‌ده ائوین ایچی بورکو اولاردی. بو هم ده دینی کاراکتر داشیییردی، یعنی ائولر قیبله‌یه تیکیلیردی .

یوخاری‌دا قئید ائتدیک کی، ائولرین تیکینتی‌سی زامانی بعضی مسئله‌لر نظره آلینیردی.بونلاردان بیری ده دیوارین قالین‌لیغی و تیکینتی ماتریاللاری‌دیر. بونا گؤره ده داها چوخ مؤهره ائولردن ایستیفاده ائدیلیردی. چونکی،کسکین سویوق اقلیمی اولان آذربایجاندا مؤهره ان یاخشی تیکینتی ماتریالی ایدی.آذربایجاندا یای‌دا سویوق قیشدا ایستی اولان ائولردن بیری ده قازما، یاریم قازما ائولر اولموش‌دور. آنجاق بو جور ائولر اساساً داغلیق و داغتیی زونالاردا گئنیش یاییلمیش‌دیر.

آذربایجاندا تیکیلمیش قیش ائولرینده ائولری قیزدیرماق اوچون تندیرلرین اوزرینه قویولموش کورسونون رولونو خصوصی قئید ائتمک اولار. کورسو بیر قایدا اولاراق قارا داملاردا قورولاردی. قارا داملارین اورتاسیندا تندیرلر اولاردی کی، بو جور تندیرلرده قیش اوچون هم چؤرک یاپار، هم ده یئمک بیشیریلیردی. تندیرده یئمک بیشیریلدیکدن سونرا اوزرینده کورسو قورولاردی. کورسولر بیر نؤو ایستولو خاطیرلادیردی.قارا داملاردا تندیرلر گونده ۲ دفعه، سحر و آخشام قالانیردی. قارا داملارین پنجره‌لری اولموردو. ائوین اوست طرفیندن ایشیغین دوشمه‌سی و تندیردن توستونون چیخماسی اوچون باجا قویولوردو. قیشین اوزون گئجه‌لرینده بوتون عایله کورسونون اطرافینا ییغیشاردی. کورسونون تئز سویوماماسی اوچون اوزرینه خالق آراسیندا بیلینن کورسو یورغانی اؤرتر، یورغانین اوستوندن ایسه جئجیم چکیلردی. آخشام عایله عضولری کورسو یورغانینی اوزرلرینه چکیب، کورسونون اطرافیندا یاتاردیلار. بوندان علاوه «کولفت ائولرینده» ده کورسو قورولاردی. بالا اوتاقلار دا وار ایدی کی، بورانی دا قیزدیرماق اوچون اوتاغین موناسیب یئریندن چالا قازیب اورا کؤز قویاردیلار. بعضی ائولرده چالا اوزینه، خصوصی دوزلدیلمیش گیل کوره‌لردن و چوقون مانقالدان دا ایستیفاده ائدردیلر. ف.ولیئو یازیر کی، کورسو قونشو ایرانین و تورکیه‌نین ده یاشاییش ائولرینده باشلیجا یئر توتموش‌دور .

ائولرین قیزدیریلماسیندا اساس معیشت ائلمنتلریندن بیری ده بوخاری ایدی.بوخاریلار داها چوخ قفه‌خانالاردا قورولاردی. بوخاری یاندیریلارکن قفه‌خانانین قاپی‌سی آچیق قویولوردو کی، او بیری اوتاقلاری دا قیزدیرماق مومکون اولسون. بعضی ائولرده ایسه بوخاریلار کلله دیوارین اورتاسیندا یئرلشدیریلیردی. بعضاً اوتاغین کونجلرینین اوجاق اویوغوندان و دیواری‌چی توستو بوروسوندان عبارت بوخاریلارا دا راست گلمک اولار. بوخاری‌دان ایلین سویوق فصلینده یئمک بیشیرمک، سو قیزدیرماق اوچون ایستیفاده ائدیلیردی . آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده ده بوخاریلاردان گئنیش شکیلده ایستیفاده اولونموش‌دور. زاقاتالا آذربایجانین اکثر کندلرینده بوخاریلار ایکی فورمادا:«قارپیز» و «آسما-قویما»، بعضاً ایسه بیشمیش و چی کرپیجدن هؤرولموش بوخاری فورماسی مؤوجود اولموش‌دور.

خؤرک بیشیرمک اوچون «آسما-قویما» بوخاریلار داها الوئریش‌لی ایدی . اونو دا قئید ائدک کی، قیش یئمیی بیشیریلرکن زنگین مطبخ مدنیتینه مالیک اولان خالقیمیز بیلردی کی، هانسی یئمکلری تندیرده و یا بوخاری‌دا بیشیرمک اولار.ائولرین قیزدیریلماسیندا اساس و باشلیجا ایشلردن بیری ده قیش اوچون یاناسیلارین ییغیلماسی‌دیر. یاناسیلار اساساً ایکی یئره آیریلیر. بیرینجی اودوندان ییغیلان یاناسیلار،ایکینجی‌سی ایسه پئییندن آلینان یاناسیلار. اونو دا قئید ائدک کی، یاناسی تداروکونه یای و پاییز مؤوسوملریندن باشلانیلیردی. اودون اولاراق اساساً بادامچا،قاراچالی، قاطیرقویروغو، گوو‌ن ییغیلاردی. باغ-باغچانین قورو بوداقلاری دا دوغرانیب (آرتلاماق) قیش یاناجاغی اوچون حاضرلانیردی. یاناسی اوچون یونجانین کؤتویونو (خالق آراسیندا بلیم دئییلیر) ده چیخاریب ایستیفاده ائدردیلر. بیر قیش اوچون ۳۰-۳۵ یوک (۱ یوکده ۳ باغ اولور) اودون ییغاردیلار. ییغیلمیش اودونلار پاییز آیلارین‌دان دوغرانیلیب قیش اوچون ساخلانیلیردی. اودونلار دوغرانیلدیق‌دان سونرا تالوارا ووروب قوروداردیلار. یاشلی معلوماتچیلاریمیز بیل‌دیریرلر کی، دوغرانمیش اودونلاری ائیواندا اوست-اوسته سجین نییردیک. بو جور ییغیلما هم ده سویوغون، کوله‌یین ائیوانا دولماسینین قارشی‌سینی آلیردی. بوندان علاوه یاناسی اوچون بوغدانین کوزارینا قوروموش آغاج یارپاقلاری دا قاریشدیریب ایستیفاده ائدردیلر.

پئییندن آلینان یاناسیلار ایسه اؤز نؤوبه‌سینده ایکی یئره بؤلونور. بیرینجی‌سی مال، ایکینجی‌سی ایسه قویون (کئچی) پئیینیندن حاضرلانان یاناسیلار. توپلادیغیمیز ائتنوقرافیک چؤل ماتئریاللارینا گؤره، مال پئیینیندن باسما باسیلیر. بو باره‌ده ح.سارابسکی یازیر کی، کئچمیشده آذربایجاندا اینسانلار دامازلیق ساخلادیقلاری مال-قارانین پئیینینی چنبره باسیب قیشدا یاندیرماق اوچون قورودوردولار . اونو دا قئید ائدک کی، چوخ بؤلگه‌لرده باسما «باسماق» (تؤکمک) اوچون خصوصی باسماچیلار اولاردی. یاشار کالافات یازیر کی، بو جور باسماچیلار آنادولودا دا مؤوجود اولموش‌دور. مال-قارا تؤوله شرایطینده ساخلانیلان دؤوردن باسما تؤکولور،یازین آخیرینجی آییندا کسیلیر، سونرا ایسه قورودولور. قورودولدوقدان سونرا قالاقلارا وورولور. آذربایجانین بعضی بؤلگه‌لرینده کرمه‌لیک حاضیرلانیب باسیلدیقدان سونرا، کسیلمه‌دن اول بیر شادلیق، ایله‌نجه کئچیریلیر، باسمانین اوزرین‌ه بو موناسیبتله یاللی گئدیلیردی .

بوندان علاوه پئییندن باشقا بیر اصوللا یاپما دوزلدیلیر. یاپما یاپارکن بیر حیصه‌سی قالین یاپیلیردی (حاضرلانیردی) کی، تندیرده، بعضیلری ایسه نازیک حاضرلانیردی کی، اوجاقدا ایستیفاده ائدیلسین. بوندان علاوه مال پئیینیندن آلینان «تزک»دن ده یاناسی اوچون ایستیفاده ائدیلیردی. آنادولونون حیوانچی‌لیقلا مشغول اولان بؤلگه‌لرینده اؤز-اؤزونه قورویان تزه‌کلره «کلله» و یا «توپ» تزه‌کلر دئییلیر . اونو دا نظرینیزه چاتدیراق کی، تزه‌یین خصوصی اصوللا ییغیلماسی مؤوجوددور.تزک بیر قایدا اولاراق یای فصلینده ییغیلاردی.یاشار کالافات قری قوریان مدنیت آلبوموندا کرمه مدنیتینه دایر رسملر اولدوغونو قئید ائدیر. مؤلف یازیر: «حالبوکی، ائرمنیلر حیوانچی‌لیقلا دئییل، تیجارتله مشغول اولان توپلوم اولاراق بیلینیردیلر» .توپلادیغمیز ماتئریاللارا گؤره، مال کرمه‌سی تئز آلوولانار و تندیرده یاندیریلار،قویون کرمه‌سی ایسه هم گئج یانار، هم ده داها چوخ بوخارینین یاندیریلماسیندا ایستیفاده ائدیلردی. ماراقلی جهتلردن بیری وورولان قالاقلاردان، ییغیلمیش اودونلاردان تقویمه اویغون ایستیفاده ائدیلمه‌سی و آرتیق قالان یاناسیلارا اولان موناسیبت‌دیر.ائتنوقرافیک چؤل ماتئریاللاریندان آیدین اولور کی، اساساً قورولان قالاقلارین آچیلماسی (ایستیفاده ائدیلمه‌سی)، ییغیلان قیش اودونلاریندان ایستیفاده بؤیوک چیلله گیر‌ندن سونرا حیاتا کئچیریلیر. ایستیفاده اولونان یاناسی بو ایلد‌ن گلن ایله قالارسا،آرتیق قالان یاناسینی نؤوبتی ایلده ایستیفاده ائتمک اوچون ایلک نؤوبه‌ده ایمکان‌سیزلارا وئریلیر سونرا ایستیفاده ائدیلیردی. اونو دا قئید ائدک کی، ییغیلان یاناسی‌دان یازدان ۴۰ گون گئدنه قدر ایستیفاده ائدیلمه‌لی‌دیر. بو دؤوره قدر ائل آراسیندا ۴۰ کؤتوک یانان،۴۰ چووال سامان الله آمان دئییلیر. خالق آراسیندا بیلدیریلیر کی، بو دؤور ان آزی ۴۰ کؤتویون اولمالی‌دیر کی، یازدان چیخاسان.قیشین اوزون گئجه‌لرین‌ده اینسانلار قیزینماق، بو اوزون گئجه‌لری یولا سالماق اوچون تؤوله اوتاقلارینا ییغیشیب صؤحبتلشردیلر. بونو اوستاد شاعریمیز م.شهریار بئله تصویر ائتمیش‌دیر:

قیش گئجه‌سی طؤوله‌لرین اوتاغی

کندلیلرین اوتوراغی، یاتاغی،

بوخاریدا یانار اودون یاناغی،

شبجره‌سی، گیرده‌کانی، ایده‌سی،

کندی باسار گولوب-دانیشماق سسی .

طؤوله‌لر ائولره بیتیشیک تیکیلیردی کی، بو دا هم حیوانلارین اوغورلانماسینین قارشیسینی آلماق، هم ده ائولری سویوقدان قوروماق مقصدی داشیییردی.ائولرین قیزدیریلماسیندا اساس ایشلردن بیری ده اونلارین دؤشنیلمه‌سی‌دیر. گونوموزده بو ایشه هاوالارین سویوماسی ایله باشلایارلار. ائوین دؤشه‌مه‌سی ترکیبینه ایلک نؤوبه‌ده سامان، قزیل قاتیلمیش گیلله سوواماغی قئید ائتمک اولاردی. بو ایشه ائولر تیکیلرکن دقت یئتیریلیردی. ائولر دؤشنرکن ایستی اولسون دئیه آلتدان سامان، چایه‌ن،توپالاق دوزردیلر. سونرا دؤشه‌مه باشدان-باشا کئچه ایله دؤشنردی. بو کئچه‌نین نملیگی کئچیرممه‌یی خصوصیتی ایله باغلی اولموش‌دور. کئچه‌نین اوزریندن پالاز سالیناردی. ائوین یوخاری حیصه‌سینه کیلیم یاخود خالچا سالیناردی . اونو دا بیلدیرمک ایستردیک، ائولرین دؤشنمه‌سینده وارلی، کاسیب ائولرین فرقی اولوردو. خالق آراسیندا ایشله‌دیلن بیر ایفاده‌ده کاسیب ائولری حاقیندا دئییلیر: «بیر حصیردیر، بیر ده کی، مممدنصیر». یعنی ائو تامامیله بوش‌دور.اینسانلار اؤز گئییملری باره‌ده ده دوشونموش، ایلین هانسی دؤورونده قالین و یا یونگول گئیینه‌جکلری حاقیندا فیکیرلشمیش و اوزون مددت‌لی فنولوژی موشاهیده‌لر آپارمیشلار. خالق آراسیندا بونونلا باغلی «توت یارپاقلادی سویون، توت یارپاغین تؤکدو گئیین»کیمی دئییم ده مؤوجوددور.یوخاریداکی لاردان بئله بیر نتیجه‌یه گلمک اولار کی، قیش ائولری و ائولرین قیزدیریلماسی مسئله‌سینی ائتنوقرافیک جهتدن آراشدیرارکن معلوم اولموش‌دور کی،مادی مدنیتیمیزین بو ساحه‌سی سوسیال-اقتصادی-مد‌نی عامللرین تأثیری نتیجه‌سینده موهوم اینکیشاف یولو کئچمیش، اینسانلارین یاشاییش سوییه‌سی یوکسلمیش،معاصر وضعیته گلیب چاتمیش‌دیر. عینی زاماندا یاناجاق احتیاطینین دا فصیللره، ایلین معین دؤورلرینه اویغون ییغیلماسی، بونلارا عمل ائدیلمه‌سی، اینسانلارین یاشام مجادیله‌سینه سبب اولموش‌دور.

محمدرضا اسماعیل زاده

خالق آراسیندا یایین قوووروجو ایستیلرینین کئچدیی گونلردن سونرا گئجه‌لر هاوانین نیسبتاً سرینلنمه‌سینین هیس ائدیلدیی گونلره، داها دوغروسو مردادین اون بئشیندن همین آیین سونونادک اولان تاریخه«قویروق دونان آی»،«قویروق دوغان آی»،بعضاً ده«قویروق دولان آی»دئییرلر.بؤلگه‌لریمیزدن آسیلی اولاراق دییشن و بو آیا وئریلن آدلاردان هانسی دوغرودور؟

بو ایفاده‌نین منشایی حاقیندا موختلیف ملاحیظه‌لر  مؤوجوددور. بعضیلری بونو یایین ایکینجی یاری‌سیندا  قویروقلو اولدوزون دوغماسی ایله علاقه‌لندیریر، باشقا بیر فیکره گؤره ایسه همین ایفاده«قویروق دونماق»  بیرلشمه‌سینین تحریف ائدیلمیش شکلی‌دیر.گویا همین واختدان قویروق یاغی دونماغا باشلادیغی اوچون ایفادنین اصلی محض بئله اولمالی ایمیش. دیلیمیزده«قویروق دونماق» ایفاده‌سی ده واردیر.م.سلیمانووون  «زیروه‌لر»رومانی بئله باشلاییر.1960-جی ایلین پاییزی یاخینلاشیردی:گونلر قیسالیر،گئجه‌لر ایسه اوزانیردی. قویروق دوناندان ایستیلرگئت-گئده آزالیر، سرینلیک دوشوردو».لاکین ایفادنین اصلی(دوزگون، ایلکین روایتی) «قویروق دوغماق»دیر.

مردادین اون بئشیندن باشلایاراق سونونادک اولان بو آی اوچون ایشله‌دیلن آدلارین هر بیرینین معین ایضاحینین اولدوغونو دئین روزییه قولیئوا قئید ائدیب کی، مالدارلیق تصروفاتیندا یایین ایکینجی دؤورو "قویروق دوندو» آدلانیر.ایلین بو دؤورونون مالدارلیق تصروفاتیندا«قویروق دوندو» آدلاندیریلماسینین سببی همین گونلرده هاوانین سرین اولدوغو اوچون یایلاق‌دا کسیلن حیوانین قویروغونون اریدیلدیکدن سونرا دونماسی ایله علاقه‌داردیر. لاکین آذربایجانین بعضی بؤلگه‌لرینده بو دؤور«قویروق دولدو» آدلاندیریلیر. بو دا اونونلا ایضاح ائدیلیرکی، همین دؤوردن آرتیق چؤلده اوتلایان قوچ و قویونون قویروغو دولماغا (کؤکلمه‌یه) باشلاییر، دئیه روزییه قولیئوا بیلدیریب.آیین «قویروق دوغدو» آدلانماسی ایله باغلی تاریخچی عالیم آصیف اوروجووون فیکیرلری ده چوخ ماراقلی‌دیر. عالیم دئییب کی، مردادین اون بئشیندن سونراکی گونلرخالق آراسیندا یایین اورتاسی، یای فصلینین یاری اولان گونو، یعنی«قویروق دوغدو» آدلانیر.محض همین گونلرده سمادا قویروغا اوخشایان اولدوزلار گؤروندویو اوچون ائل آراسیندا بئله آدلا آدلاندیریلیب و تصروفاتین بوتون ساحه‌لرینده ایلین بو دؤورونه اویغون اولاراق معین ایشلره باشلانیلیب.خالقیمیزین اوزون مددتلی موشاهیده‌سینه گؤره، «قویروق‌لو اولدوزلار»ین گؤرونمه‌سی ایله آرتیق یایلاقدا دوه‌لر اوزو آرانا طرف یاتاردیلار. بونونلا دا،مالدارلار هاوالارین سویودوغونو، آرانا کؤچمه‌یین واختی چاتدیغینی بیلردیلر. یای یاری اولاندا، قویروق دوغدوقد‌ا ایسه (15 مرداد) قوزو قیرخیمینا باشلایاردیلار.چوبانلار یاخشی پنیراَلده ائتمک اوچون«قویروق دوغدو»دان سونرا ایشه باشلاییردیلار.خالق آراسیندا هم آدی، هم ده دادی دیللرازبری اولان آرخاج، قاشار، آختارما پنیرلری داها چوخ ایلین بو دؤوروندن سونرا توتولاردی.ائل آراسیندا بو جور پنیرلر«پاییز پنیری» آدلانیر. چونکی ایلین بو دؤورونده سود یاغلی اولدوغوندان اوندان حاضرلانان پنیرلر داها دادلی اولور.عالیم، همچینین بیلدیریب کی،ایلین بو دؤورو اکینچی‌لیک تصروفاتیندا موهوم یئر توتور.اکینچی‌لیک تصروفاتی‌دا بو اولدوزلارین گؤرونمه‌سی یای شوخومونون باشلانماسینا اشاره‌دیر.تورپاغی یای‌دا شوملاییرلار کی، پاییز اکینینه قدر گونش شعالاری تورپاغی قووورسون. بو زامان محصول بول اولور. اکینچی‌لرین دئدیینه گؤره،«قویروق دوغانا» قدر اوت-کولش ییغیلماز. چونکی اوت اووولوب یئره تؤکولور، توزو ایسه اوتو ییغان آداما ضرر وئریر. آنجاق «قویروق دوغاندان» سونرا یئره شئه دوشر کی، بو دا کولشین، اوتون ییغیلیب داشینما ایشینی آسانلاشدیرار.مؤوسیمی موشاهیده‌لره گؤره،«قویروق دوغاندا» سولار یئرین آلتینا چکیلر. دیگر بیر ایناما گؤره،بو دؤوردن اعتباراً معدنی سولارین ترکیبی دییشر. سولار آرتیق اؤز گوجونو ایتیرر. پاییزدا آغاجلارین یارپاقلاری سارالدیقدان سونرا سولار یئنید‌ن اؤز کسرینی برپا ائدر.همین واختدان اعتباراً هاوالار دییشمه‌یه باشلایار،گئجه‌لر شئه دوشر. بو ایسه خالق آراسیندا ایشله‌دیلن «مردادین اون بئشی یای،اون بئشی قیش» ایفاده‌سینین دوغرو اولدوغونو گؤستریر.آری‌چی‌لیق تصروفاتیندا دا ایلین بو دؤورونون اؤزونه مخصوص یئری وار. بئله کی، پئشه‌کارآری‌چیلارین دئدیینه گؤره،«قویروق دوغانا» قدربالی کسمزلر، چونکی بو واختا قدر بال سولو اولار، تئز سوزولسه تورشویار. ع.ولیئوین«بوداغین خاطره‌لری»رومانیندا دئییلیر:اگر یازین گؤزو آچیلاندان قویروق دوغانا قدرگؤیدن یئره بیر گیله دوشمورسه...هئچ نه عمله  گلمیر...بو  گون صاباح قویروق دوغاجاق،سرینلرباشلایاجاق،یازدادا کؤچوب گئده‌جه‌ییک داغلاریمیزا.

چونکی یای باغچی‌لیق، اکینچی‌لیک،حیواندارلیق‌دا محصولون یئتیشیب،عرصه‌یه گلدیی دؤوردور. ان شدتلی ایستیلرین اولماسینا باخمایاراق، زحمتکش بابالاریمیز یای‌دا بوش دایانمامیش، قارشیدان گلن «قانلی قیش»ین حاضیرلیغینین قئیدینه محض بو دؤورده قالمیشلار.ائل آراسیندا یایلا باغلی گؤزل دئییملر وار:«یای‌دا باشی بیشه‌نین قیشدا آشی بیشر»،«یایین آرتیغی قیشین یاوانلیغی‌دیر».آذربایجان اراضی‌سینده یایین گیرمه‌سی خالق تقویمینده هم ده یئنی بیر دؤورون باشلاماسی دئمکدیر. بو مقام بعضی محصوللارین عرصه‌یه گلمه‌سی، موختلیف ایشلرین گؤرولمه‌سی ایله اوست-اوسته دوشور.اَریین یئتیشمه‌سی، تاخیل و اوت بیچینینین باشلانماسی،یایین گلیشی ایله عینی واختا تصادف ائدیر. ماراقلی بوراسی‌دیرکی،خالق تقویمی همیشه موختلیف علامتلرله موشاهیده اولونور. بو مین ایللرین سیناغیندان چیخان بیر مقام‌دیر. چونکی آتا-بابالاریمیز تصروفاتلا مشغول اولماقلا برابر،طبیعتده باش وئر‌ن حادثه‌لری ده موشاهیده ائدیب. بونونلا دا گؤره‌جکلری ایشلرین زامانی، وعده‌سینی دقیق تعیین ائدیبلر. معاصر تقویم نه قدر دقیق اولسا دا،خالق تقویمی ایله تصروفاتلارداکی ایشلری تنزیمله‌مک عنعنه‌سی آذربایجان‌دا بو گونده یاشاییر و اکثر کندلرده بونا جدی شکیلده رعایت اولونور.

محمدرضا اسماعیل زاده (اورمولو)

خالق عنعنه‌سینده بو مراسیمده، اورادا اوخونان سؤزلرده «آغی» کلمه‌سی ایله آدلاندیریلیر. اؤزلرینه مخصوص وبؤلگه‌دن-بؤلگه‌یه فرق‌لنن حیصه‌لری ایله «نغمه»لرینده ایشله‌دیلدیی«اؤلویه آغلاماق» مراسیملرینی آنجاق قادینلار تشکیل ائدیر و آپاریرلار. بو اینسانلار اؤلونون باجی‌سی، آناسی، آروادی، قیزی،باشقا یاخین قوهوملاری، دوستلاری و قونشولاری‌دیر. قادینلار اؤلونون ائوینده ییغیشیرلار. الده ائتدییمیز معلوماتا گؤره، مراسیمین اؤلونون اوزرینده تشکیل اولوندوغو حاللاردا مؤوجوددور. اوخونان نغمه‌لرده و ائله‌جه ده مراسیمین طلب ائتدیی جوربجور عمللرده، عموماً، اورادا اولانلارین هامیسی ایشتیراک ائده بیلر. اوتاغا هر تزه گیرن قادین اؤلونون ان یاخینی و یاشجا ان بؤیوک اولان قادینین (عایله‌نی تمثیل ائده‌نین)بوینونو قوجاقلاییر، آغلاییر، یا دا آغلامیشینین آغی دئیه‌نین آغی‌سینا سس وئره‌رک «فغان ائدیر»، آجیلی فریادلار معین تئز-لیکلرله خور حالیندا تکرار اولونور. قاراچیلار‌دا خالقین ائله اوتوروب قالدیغی یئرده باش-باشا وئره‌رک آغلادیقلاری موشاهیده اولونموش‌دور. عایله‌نین عضوو اولان قادینلار کدرلرینی وورغولاماق اوچون موختلیف حرکتلر ائدیرلر: سینه‌لرینه دؤیور، ساچلارینی یولورلار. بعضی کندلرده، اؤلونون آناسینین سینه‌سینه وورماسی،آروادینین ایسه«تورپاق باشیما» دئیه‌رک، ساچلارینی یولماسی عادتی وار ایمیش. بئله دوشونمک اولار کی، بو سؤزلر دئیه‌نین اؤزونه یؤنه‌لیر و «منده اؤلوم، باشیما قارا تورپاق سپیل‌سین» معناسیندا بیر قارغیش‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا یاخینلارینین اؤلومو زامانی قادینلارین «دیرناقلاری ایله یاناقلارینی ییرتماق»ایستمه‌لری باره‌ده دانیشیلیر. بو داورانیش، باشا دوشولدویو کیمی،بوگونوموزه قدر گلیب چاتمیش‌دیر. آراشدیرماچیلار اؤلونو آغلاما مراسیملرینی ایضاح ائدرکن بو نقطه‌یه خصوصی دقت وئرمه‌سلر ده، بعضی آغی متنلرینده بونا بنزرلیکلر واردیر. آغی دئین آغیچی سؤزلری دئیرکن بیر طرفدن ده اؤلونون پالتارلارینی بیر-بیر الینه آلیب گؤستریر. بو، مراسیمله باغلی تحقیقات آپارانلارین ان چوخ راست گلدیکلری دتایللاردان‌دیر.

آغیچی یاسلی عایله‌نین هر هانسی بیر یاخینی، اؤله‌نین قیزی، باجیسی، آناسی و ... اولا بیلر. اما هر هانسی یاد بیر آدام دا اولا بیلر. حتی بعضی یئرلرده آغیچی‌لیغی پئشه‌یه چئویرمیش و زحمت حاقیسینی پول و یا باشقا بخشیشلرله آلانلار دا واردیر. آغی دئین یاد آدام اولدوغو زامان آغینین ترکیبینده اؤز آدیندان دا دانیشا بیلیر، اما سؤزلرین بؤیوک اکثریتینی اورادا ایشتیراک ائدیب-ائتممه‌سیندن آسیلی اولمایاراق، عایله عضولرینین، دوغمالارینین دیلیندن (آدیندان) دئییر. باسدیریلما اؤلونون جان وئردیی گون حیاتا کئچیریله بیلمیرسه، مراسیم گئجه ده داوام ائده بیلیر. مئییتی اؤلدویو گون باسدیریلسا، یا دا مراسیمه گئجه فاصله وئریلسه بئله، آغی مراسیمی دفندن سونرا دا داوام ائده بیلیر. آغی مراسیمی چوخ یئرلرده ده اوچ گون یا دا بئش گون داوام ائدیر.آغیلار، عادتاً، اؤلونون ائوینده اوخونور، آما بعضی خصوصی حاللاردا، موشاهیده اولوندوغو کیمی، قبیر اوستونده ده آغی دئییرلر. شخصین ائویندن اوزاقدا، غربت‌ده اؤلمه‌سی ده مومکون‌دور. بعضی فاکتلارا اساساً،کدرلی حادثه‌نین باش وئردیی یئرده آغی دئیه بیلن قادینلار واردیرسا، اونلار ائله اورادا بیر آغی مراسیمی تشکیل ائتمه‌یه چالیشیرلار.اگر اؤلوم قوربتده ایکن باش وئریب‌سه، قارا خبر ائوه گلیب چاتار-چاتماز، سانکی اؤلو ائله ائوده ایمیش کیمی، مراسیم تشکیل ائدیب،آغی دئییرلر. البته، آغیچی دئدیی آغینین سؤزلرینده اؤلو و اؤلومدن سؤز آچاجاق، اؤله‌نین بوی-بوخون و خاصیتجه تعریف ائدیله‌جک خصوصیتلرینی سایدیقجا-سایاجاق‌دیر. اگر اؤلن شخص یاشادیغی مدت‌ده خوشبخت اولماییب‌سا، اوندا آغیچی اونون حیاتی بویونجا چکدیی عذابلار حاقیندا اوخویاجاق، یوخ، بختی اوزونه گولموش،وارلی بیر اینساندیرسا، اوندا آغیلاردا همین آدامین وار-دؤولتیندن، اطرافداکی اینسانلارا ائتدیی یاخشیلیقلاردان بحث ائده‌جکدیر.مشهور قولدورلار اوچون اوخونموش آغیلاردا اونلارین حربه-زوربالاری، حکومت قوه‌لرینه میدان اوخومالاری باره‌ده دانیشیلیر.

آغیلاردا اؤلن شخصین هانسی شرایط‌ده اؤلدویو باره‌سینده ده چوخ بحث ائدیلیر. بونلار جمعیتین یادداشیندا ایز بوراخان، ان اوزون عؤمورلو، ان تأثیرلی آغیلارین یارانماسینا سبب اولان، چوخ جان یاندیران، مثلاً، تصادفی گولله ایله، یا بیر داوا نتیجه‌سینده، یا دا دوشمن الیله اولموش واختسیز اؤلوملردیر. آغیچی بیر چوخ متنلرده توی‌دان آز سونرا اؤلموش تزه ائولننلردن، تویلارینی گؤرمک نصیب اولمامیش نیشانلیلاردان، عسگرلیکده، یا دا غربتده اؤلنلردن بحث ائدیر. او جمله‌دن، اؤلومله نتیجه‌لنن بیر چوخ قضالار دا آغیلارین مؤوضوسونا چئوریلمیش‌دیر. آغی گاه اؤلومه یانان شخصین حالینی ایفاده ائدیر، گاه دا اؤله‌نین یاخین و اوزاق کئچه‌می سیندن دانیشیر. بو آخیرینجی حالدا کئچمیشین معاصرلشدیریلمه‌سی کیمی خصوصی بیر اصولدان استفاده اولونور و آغیچی بو زامان اؤلونو ده دانیشان بیر آدام تیمسالیندا ایفا-مکالمه پروسه‌سینه قوشور.

آغیلار اوخونارکن اورادا کئچمیش ایله بوگون قوووشور. بو، یاشاماق‌دا اولانلارین (دیریلرین) اؤله‌نی مراسیملرین کئچیریلدیی مددت‌ده سانکی اونلارلا بیر یئرده ایمیش کیمی تصوور ائتمه‌لرینین نتیجه‌سینده میدانا چیخیر: او، بو مدت عرضینده هله جمعیتدن قوپوب آیریلمامیش حساب اولونور. یوخاریدا مراسیمی تدقیق ائدرکن اؤلونون پالتارلارینین هانسی مقصدله استفاده اولوندوغونو گؤردوک: بو اشیالار ائله بیل اؤز صاحبلرینی اوز ائدیر. آذربایجان‌دا راست گلینن بیر عادته گؤره، اؤله‌نین آتی کوچه‌ده گزدیریلیر، یا دا همین آت بئلینده صاحبینین پالتارلاری ایله بیرلیکده جنازه‌نی آپاران دسته‌نین یانیندا قبریستانلیغا قدر آپاریلیر. بو داورانیشین دا معناسی، گرک کی، او بیریلرله عینی‌دیر. بئله‌جه،بونونلا اؤلن سون دفعه جمعیتین حیاتیندا ایشتیراک ائدیر. بو گونکو زامان لار داها آغی مراسیمی چوخ آز اجرا اولور ویا اولسادا کندلرده اولور و یاس مراسیملرده بیر یئنی دبلرله داوام ائدیر.

حاضیرلایان: محمدرضا اسماعیل زاده

یانیلتماج شیفاهی خالق ادبیاتی‎نین بیر اوسلوبی و‎خالق یارادیجیلیغی‎نین مزه‎لی بیر شكلی‎دیر. یانیلتماج دیل دولاشمادان تئز- تئز دئییلمه‎سی چتین اولان سؤز بیرلشمه‎سیندن قورولان بیر جومله‎دیر. یانیلتماجداكی سؤزلرین سسلری بیر- بیرینه اوخشار اولوب بیر نئچه دؤنه تله‎سیك- تله‎سیك تکرار ائدیلدیكده دئییلیشی چتین‎له‌شیر، دیل دولاشیر و سؤزلر بیر-بیرینه قاریشاراق گولوش دوغورور. یانیلتماجدا معنایا چوخ اهمیت وئریلمیر. یانیلتماجدان اوشاقلارا سؤزلری دوزگون تلّفوظ ائتمه‎یی اؤیره‎تمكده ایستیفاده اولونور.

یانیلتماجالار یا یاهالتمالار بعضاً گولمک اوچون، بعضاً واخت سووماق اوچون اورتایا آتیلیرلارسا، اونلارین یارادانی­نین مقصدی آزی بو بیر اؤنملی حقیقت ده اولابیلر. او حقیقت یاخشی دانیشماق و یاخشی سؤز سؤیله­مه­یی اؤیرنمکدن باشقا بیر شئی­دَییلدیر. باشقا سؤزله دئسک یانیلتماجالاری دوغرو و اولدوغو کیمی سؤیله­مه­یی باجاران آدام، دئمک ایسته­دیی سؤزلری ده چوخ یاخشی و آسانلیقلا دینله­ییجی­لرینه چاتیرابیلر و دانیشدیغی واخت دیلی توپوق وورماز. یانیلتماجالار اساساً دانیشیق دیلینی گوجكلندیرمكدیر، دیلده اولان قصورلاری آرادان قالدیرماق، راوان دانیشماق وئردیشلری آشیلاماق مقصدی داشییر. یانیلتماجلار هم نثر، هم ده نظم (شعر) شکلینده اولور. سؤزلر ائله سیرالانیر کی، اونلاری سرعتله دئینده تکجه اوشاقلار دئییل، بؤیوکلرده چاشیر.

اوشاقلار اوچون یارادیلان اؤرنكلردن بحث ائدنده یانیلتماج‌لاری دا خصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. بو ژانرین اساس وظیفه سی اوشاق نیطقی‌نین سلیسلشدیریلمه‌سینه یاردیم ائتمک، اونون نیطقینی جیلالاماق‌دیر. یانیلتماج هم ده یادداشلا باغلی اولان بیر ژانردیر. اوندان سونو نیطق وئردیشی یاراتماق، آشیلاماق مقصدیله ده ایستیفاده اولونموش‌دور. یانیلتماج‌لارین یارادیلماسیندا اساس مقصد دیلده اولان سؤز و ایفاده‌لرین دئییلیشینی یونگوللش‌دیرمک، اونلاری ازبرلمک‌دیر. یانیلتماج‌لارین اساس خصوصیتی اوخشار سس و سؤز مجموعه‌لری‌نین بیر ریتمده و آهنگده دئییلیشی‌دیر. یانیلتماجالار ایچری‌سینده ایشله‌دیلن سؤزلرین سایینا و ترکیبینه گؤره ایکی گروها آیریلیر: ساده یانیلتماج‌لار و مركّب یانیلتماجلار. مثلاً، آزاد نبی یئوین وئردیی اوچ سؤزدن عبارت یانیلتماج ساده قورولوش‌لودور: آغ بالقاباق، بوز بالقاباق، بوز بالقاباق، آغ بالقاباق. بو سؤزلرین روان دئییلیشی ایله سس‌لرین هارمونیاسی یارادیلیر. مركّب قورولوش‌لو یانیلتماج‌لاردا ایسه بوتؤو بیر متنین سس، سؤز، سؤز ترکیبی، جمله، موسیقی كوكلری، ریتم تركیبلری آچیلیر. بورادا مركّب ترکیبلی سؤزلردن ایستیفاده اولونور.

اوشاق ذهنی‌نین و یادداشینین مؤحکملندیریلمه‌سینده یانیلتماج‌لارین دا خصوصی چکیسی واردیر. بو جهتدن اوشاق فولکلورونون ژانر سیستیمینده یانیلتماجلار مهم یئر توتور. بو سؤزون معناسی یانیلماق، یانیلتماق فعلی‌نین معناسی ایله آچیلیر. اوشاق نیطقی‌نین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی اوچون سئچیلمیش خصوصی تیپ اوخشار سس و سؤزلرین، جمله‌لرین موسیقی كوكلری واسطه‌سیله بیر آهنگ، ریتم عمله گتیرمه‌سی و بونلارین دوزگون تلفّظو بو ژانرین اساس علامتی‌دیر. یانیلتماجدا اساس قاعده ساده‌دن مركّبه دوغرو سؤزلرین آچیلیشی و عکسینه، مركّبدن ساده‌یه دوغرو سؤزلرین آچیلیشی و دئییلیشی‌دیر.آذربایجان اوشاق فولکلوروندا یانیلتماج‌لارین اوچ تیپده یاییلدیغینی گؤرمک اولار. بیرینجی تیپ جمله‌نین ایچینده سؤزلرین یئری‌نین دییشدیریلمه‌سی یولو ایله عمله گتیریلیر. مثلاً، «گونلرین گونو بیر تک پیادا گئدیردیم یول» جمله‌سی واسطه‌سیله اوشاق تفكّورونده سؤز‌لرین سیراسینین و نیطق حیصّه‌لری‌نین یئری‌نین دوزگون تعیین ائدیلمه‌سینه چالیشیلیر. چونکی بو جمله‌ده حاضیر قالیبلر واردیر. اوشاق اؤز ذهنی واسطه‌سیله بو قالیبلرین یئرینی تعیین ائدیر، جمله‌نین عضو‌لری‌نین بیر-بیری ایله هانسی علاقه‌ده اولدوغونو بیلیر و آچیق شکیلده اؤز بیلینی جمله‌نین دوزگون قورولماسینا تطبیق ائدیر. بو تعلیم وتربیه، تجروبه کیمی داها چوخ اهمیتلی‌دیر و معلملر بوندان ایستیفاده ائده بیلرلر. یانیلتماجانین بو تیپی گراماتیک اساس‌لارا سؤیکه‌نیر.

یانیلتماجلاری توپلاماقدا داها یاخشی­کی، اونلاری بیلن آداملاری آراییب آختاراق. یاهالتمالار، بایاتی­­، آتالار سؤزو هم ده لطیفه­لر قد­ر یایغین دَییللر. یانیلتما دئییلن مجلیسلرده، بیری بیر یانیلتمانی آرایا آتار و باشقا­لاردان ایسترکی، اونو اولدوغو کیمی و دوز- دوغرو دئسینلر؛ یا نئچه دؤنه تیکرار ائله­سینلر. یانیلتمانی ایسته­نیلن کیمی دیه­بیلن آدام یاریشدا آپاران حساب اولار. تاپماجالارلا یانیلتماجالارین اوخشار و فرقلی جهتلری گؤز قاباغیندادیر. تاپماجا و یانیلتماجدا عینی سس ترکیبلی سؤزلر تکرار اولونور. لاکین تاپماجادا اشیانین علامتلری صدالانیر، اشیانین اؤزونو ایسه تاپماق طلب اولونور. یانیلتماجدا بو جهت یوخدور، تصویرین آرخاسیندا هئچ بیر حادثه، اشیاء گیزلنمه­میش‌دیر.

5. آتی مین- ایتی قوو ، ایتی مین- آتی قوو.
5. آخیر چرشنبه آخشامی گلمیشدیم سنن چرشنبه لشم، چرشنبه لشسنده چرشنبه لشه جه یم، چرشنبه لشمه سنده چرشنبه لشه جه یم
5. آشباز آباس (عباس) آش آسیب بئش قازان بوز باش آسیب
5. آشپاز آباس (عباس) بوزباش آسار، اوباشدا بوباشدا.
5. آغ بال قاباخ بوز بال قاباخ ، بوز بال قاباخ آغ بال قاباخ.
5. ال-اوزوموزو یویاخ، اوزوموموزو ییه­خ.
5. آی قیل قویروق قیرقاوول، گل بو کولا گیر، قیل قویروق قیرقاوول.
5. ائركح كوركو ییرتیخ كیرپی دیشی كوركو ییرتیخ.
5. بازاردا نه اوجوز؟ میس اوجوز ، دوز اوجوز ، كونجود اوجوز.
5. بو قارپیزدا قارین سانجیلان دیرانلاردانمیش.
5. بو كاسا بیزیم اوزوموزونوموش.
5. بو مومچونون مومو عومومی مومدور.
5. بو میس چوخ پیس میسیمیش، بو میسیین جینسی پیسیمیش ، بو میس كاشان میسیمیش.
5. بوزآتین بوز تورباسین بوش آس باشیندان ، آپار ایسلات گیر یاش آس باشیندان.
5. بیزه بیزده بیز دیه‎رلر، سیزده بیزه نه دیه‎رلر؟
5. تاخماخچی قارداش گل توخماخلاشاخ. توخماخلاش ساندا توخماخلاشاجایام. توخماخلاشماساندا، توخماخلاشاجایام
5. دمیرچی داداش دایی، ددم دئییر کی، دمیری داشا، داشی دمیره دؤیمه‌سین. دمیری داشا، داشی دمیره دؤیسه، دمیر دئشی‌لر.
5. دیلیم-دیلیم اولاسان، آی دیلیم، دئدیم دیللنمه، دئدی: دینمز ایدیم، دیندیردی‌لر دیندیم من.
5. دییرمانا گیردی کؤپح، دییرمانچیدان یئدی کؤتح، هم کؤتح یئدی کؤپح، هم کپح یئدی کؤپح.
5. سریه سورونو سورویه سوریه سالدی سرین سردابه­یه.
5. قاتیغی سریمساخلاسان دا یئمخ اولار، سریمساخلاماسان دا.
5. قلمه منه قلمه لنمه، من اؤزوم قلمه لننلردنم
5. قیرخ كوپه، قیرخ قیرپی قیریخ كوپه.
5. كسمه لی بیر شئیی كسمخ ایسته سنده كسه جخسن كسمخ ایسته مه سنده كسه جخسن
5. كیرپی نین كوركونو یامیر.
5. گئتدیم گؤردوم كورپو آلتیندا ایكی كوركو ییرتیخ كیرپی وار.
5. گیردیم تندیره، سیلدیم سوپوردوم، سیلكلندیم چیخدیم.

قایناق : اورمو فولکلور کیتابی – توپلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

نئهره چالخاما مراحيلينده خصوصی نغمه‌لر اوخونور. بو نغمه‌لره سایالار دئییلیر.گؤرونور، نئهره چالخالاماقلا باغلی نغمه‌لر مالدار طایفالار آراسیندا یاراندیغی اوچون بئله آدلانیر، سایاچی سؤزلری ایله بو نغمه لرین آراسیندا هم مضمون، همده موسیقی یاخینلیغی مؤوجوددور. همین سایالاردا نئهره چالخاما مراحلي ایله علاقه­دار ریتم واردیر. نئهره‌نین چیخاردیغی مئلودیک سس نغمه‌نی تاماملاییر:

نئهره‌م اول، اول، یاغنان دول، دول، ائویمه قوناق گلیب‌دیر، آشیم یاوان قالیب‌دیر .

نئهره حاقیندا سایالار شكلی خصوصیتلرینه گؤره بیر-بیریندن فرق‌لنیر.ریتم، آهنگ عینی‌لیگی ایسه بو نغمه‌لری بیرلشدیریر:

         آیرانیم، آیریل، آیریل،                    یاغ سنه، قایماق منه.

         دویرانیم، آیریل، آیریل.                  گَل، یاغیم، گَل، گَل،

         نئهره‌نی یایماق منه،                 قایماغیم گَل، گَل .

نئهره حاقین‌دا سایالار ائیدیرمه‌لره یاخیندیر. موسیقی­سینه و شكلی خصوصیتلرینه گؤره هر ایکی نغمه بیر-بیرینه اوخشاییر. سایالاردا نئهره چالخالایانین آرزولاری ایفاده اولونموش، گونو-گذرانی تصویر ائدیلمیشدیر. محرم.قاسيملی نینن توپلاییب چاپ ائتدیردیی ''نئهره نغمه‌سی" ده پوئتیک قورولوشونا گؤره دیگر نغمه‌لره بنزییر:

      کره‌سی آت باشیجا!                          باغدا بارین عشقینه،

      آیرانی گؤز یاشیجا!                        داغدا قارین عشقینه.

      آرتسین مین-برکتی                       من سنه اَل وورموشام

      قیرخ کولفتین آشیجا!                       ایماملارین عشقینه.

      نهره‌م گَل ای، نهره‌م گَل،           نهره‌م گَل ای، نهره‌م گَل،

      ترپن گل ای، ترپن گل!             ترپن گل ای، ترپن گی!

چَتن- چَتن بالام وار، نرگیزیم وار، لالام وار. اَلیم آمان‌دا قویما، گؤزو یولدا قالان وار. نهره‌م گل ای، نهره‌م گل، ترپن گَل ای، ترپن گَل!

بؤلگه‌لرده کئچیریلن "ساغیجی گونو"نده سایاچی سؤزلری و ائیدیرمه‌لرله یاناشی نئهره حاقیندا سایالار دا اوخونور. تدبیرین تشکیل اولوندوغو میدانچانین بیر طرفینده قادینلار نئهره چالخاییرلار: سونرا سؤز شعره، نغمه‌یه وئریلیردی. بو شعرلرده، نغمه‌لرده ساغیجی امه­ییی، حیواندار هنری ترننوم اولونوردو. ت .بابایئو و ف.علي يئوين قلمه آلدیقلاري نغمه نئهره حاقین‌دا:

         نئهره‌نی چالخا-چالخا،                      یاغینی بارداغا ییغ،

         قویما سله‌سی قالخا.                       آیرانی پایلا خالخا .

مالدارلار سوددن موختلیف محصوللار آلینماسیندا موختلیف نئهره‌لردن ایستیفاده ائتمیشلر. ائتنوقرافیک ماتئریاللاردا گیل نئهره‌لرین ميلاددان اوچ مین ایل ايره­لي معلوم اولدوغو گؤستریلیر . گیل نئهره‌لر سودون چالخالانماسیندا گئنیش ایستیفاده ائدیلن قابلار اولموش‌دور. نئهره تئز چالخالانسین دئیه اونون ایچری‌سینه قاشیق، بیچاق و باشقا شئیلر قویارمیشلار، سونرالار ایسه گیل نئهره‌لرین اوتوراجاقلارينا ممه­جیکلر برکیدیلیر.گیل نئهره‌لر اوتوراق مالدارلار اوچون الوئریشلی اولموش‌دور: گیل نئهره‌لر ایکی فورمادا - قولپلو و قولپسوز دوزلدیلیردی. اونون گؤوده‌سی یومورتاواری شکیلده اولوب، گیل سهنگ کیمی، اوتوراجاغی یاستی و اوزونسوو بوغازلی‌دیر، بوغازدان بیر قدر آشاغيدا کیچیک دلیک یئرلشدیریلمیش‌دیر. دلییه سالینمیش چوبوق واسطه‌سیله نئهره‌نین ایچری‌سینده یاغین حاضر اولوب­اولماماسینی یوخلاییر و چالخالانما زامانی توپلانمیش هاوا بوراخیلیردی . نئهره حاقین‌دا نغمه‌لردن بیرینده دئییلیر:

نئهره‌مه چکدیم سله، چالخامیم باشا گله.

سله ائرکک حیوانین دؤشوندن حاضرلانیر. گرک امجکلرین گؤزتی آچیلمامیش اولسون کی، نئهره چالخالانارکن سود سیزماسین.سله‌نی قویونون باغیرساغین‌دان حاضیرلانمیش"ایپله" نئهره‌نین آغزینا سارییرلار کؤچ زامانی گیل نئهره‌لرین بیر یئردن باشقا یئره آپاریلماسا چتین‌لیک تؤره­دیردی. داها دوغروسو، اونلار تئز سینیردی. بونا گؤره ده، مالدارلار آغاج و دری نئهره‌لردن ایستیفاده ائدیردیلر: کسیلمیش خیردا بوینوزلو حیوانین دری‌سینی آستارينا چئویره‌رک بیر قدر قورودور، سونرا .ایسه یونونو یولورلار، یولونموش درینی دوزلاییب، بیر نئچه مدت گونده ساخلاییرلار.سونرا اونو یئنيدن قورودورلار. اوندان نئهره قاییرماق اوچون درینین قوللارينا چیلیک کئچیریب مؤحکم باغلاییرلار. نئهره‌نی بیر قدر ده سودا یومشالتدیقدان سونرا ایستیفاده ائدیرلر.

دری مالدارلیق محصوللارينين(ییغینتینین) ساخلانیلماسیندا داها چوخ کارا گلیر. تولوق(ائیمه)، موتال ییغینتی ساخلانیلان دری قابلاردیر. ائیمه دری نئهره‌یه دئییلیر. ائیمه‌یه قاتیق، یاغدا دولدورورلار. ائیمه"ایچینده قاتیق، آیران و ... ساخلاماق اوچون قویون و یا کئچی دری‌سیندن توربا يادئييرلر. تولوق نئهره‌لر تئز خاراب اولور و بونا گؤره ده آرخولوژی قازینتیلار زامانی بئله نئهره‌لر الده ائدیلمه­میش‌دیر: لاکین متخصصلرین اکثریتینین فیکرینجه، ایلک نئهره محض تولوق شکلینده اولموش‌دور. اونو دوزلتمک اوچون آشیلانمیش درینین اطراف چیخینتیلارینی چیلیکلییر و ییغینتیي اونون بوغازیندان تؤکه‌رک یئرده چالخالایيرمیشلار. تولوق نئهره‌نین آغاج چاتمادان آسماقلا دا چالخالانماسی اوصولو معلوم‌دور" . ائیرمه‌نین حاضرلانماسی ایله باغلی فولکلور نومونه‌سینده دئییلیر:

آلچانی سویدوم، سویدوم، قابیغین بویاق قویدوم،بو بویاق نه بویاسی؟ ائیمه‌م آلا دویاسی

یونو قاشینمیش دری، آلچا آغاجی قابیغینین رنگینه توتولور (قاینادیلیر). دری برکییر و قیرمیزيمتول رنگه چالیر، ائیمه، عادتاً، کئچی دری‌سیندن حاضرلانیر. کئچی دری‌سی قویون دری‌سینه نسبتاً داواملی اولور. سون دؤورلرده دری نئهره‌لری نادیر حاللاردا یئرده چالخالاییردیلار. اونو آغاجدان، یاخود بو مقصد اوچون باسدیریلمیش دیرکلردن آساراق چالخالاییرلار . موسیقی شوناس عبدوالله یئو ده آذربایجاندا اوچ نؤع نئهره ایشلدیلدیینی بیلدیریر: قویون و یا کئچی دری‌سیندن حاضیرلانان تیووق، گیلدن حاضرلانان کوپ و موختلیف آغاج ماتئریاللارین‌دان حاضرلانان آرخید. تدقیقاتچی تولوغو نئهره‌نین ان قدیم نؤع، آسما نئهره‌نی ایسه نیسبتاً گئج ایستیفاده ائدیلن نؤع ساییر، نئهره‌نین قورولوش و فورماسینی، بیر محلولدان (قاتیق‌دان) ایکی محلولون (یاغ و آیران) آلینماسینی خالقین کائنات حاقیندا تصووورلری، ایناملاری ایله باغلاییر . عبدالله­یئو نئهره‌نی بیر قايدا اولاراق قادینلارین چالخاماسینی و نئهره حاقیندا هاوالاری دا قادینلارین ایفا ائتمه­سینی بئله معنالاندیریر:

نئهره‌نین معیشتده گؤردویو ایش آرتیم، تؤره‌مه مضمونو داشیدیغیندان، هم ده بو آرتیم، تؤره‌مه دیشی حیوانلارين وئردیی نعمت حسابینا الده ائدیلدییندن نئهره‌نی چالخاماق دا محض قادینا عایید ائدیلمیش‌دیر"بایاتی شیراز"موغامین‌دا "نئهروانی" آدلی تئمپ مؤوجوددور، همین موسیقی پارچاسی اینگرلی ریتمی ایله یاددا قالیر کی، بونون دا منشایی نئهره حاقین‌دا سایالارين موسیقی‌سی ایله باغلی‌دیر. سایالارين موسیقی‌سی نئهره چالخالانان زامان آلينان ریتم اوزرینده قورولور. "نئهروانی" موسیقی مئلودییاسی ''بایاتی شیراز" موغامينا کؤکلنمیش آشیق هاوالارين‌دا دا موشاهيده اولونور. چوخ گومان کی، نئهره چالخالانان زامان آلينان سسه اویغون یارانمیش"نئهروانی"هاواسی موغاملارا آشیق موسیقی‌سیندن کئچمیش‌دیر . بونو نغمه‌نین متنیندن ده موشاهيده ائتمک: مومکون‌دور:

         گوپ-گوپ ائیلر بو نئهره‌م،           کؤرپه قوز(او)لار قوچ اولدو،

         گوپ-گوپ ائیلر بو نئهره‌م.           تئز گلی‌دی بو نئهره‌م .

شوبهه‌سیز، امک پروسئسیندن گلن ریتم موسیقینی. بیچیمله­دیی کیمی، نغمه‌نین متنینه ده تاثیرسیز قالمیر. بئله نغمه‌لرده موسیقینین ریتمی شعرین دورغولاري ایله اوست-اوسته دوشور. شعرین متنی حیصه‌لره بؤلونوب آوازلا اوخوندوغونا گؤره، هم موغامدا، همده آشیق موسیقیسینده موسيقي حاضيرلاماقينا گئنیش ایمکانلار یارانیر. متنده‌کی و موسیقی‌ده‌کی ریتمیک ائنمه مقامينين اوست-اوستس دوشمه‌سی حالی ائیدیرمه‌لرده ده مؤوجوددور. بایاتی شکیللي نغمه‌لرده سایاچی سؤزلرینین آهنگی واردیر:

         نئهره‌نی دولدور، ننه،                   کره‌مین سودو گلدی،

         سله‌سین قالدیر، ننه.                     کوره‌مین سودو گلدی.

         آیرانین جننت سویو،                   نئهره‌نی یایدیم، ننه،

         چالخامین بالدیر، ننه.                 چالخامین بودو گلدی .

عبدالله­یئو نئهره هاوالارینين مئلودییاسینی ساکیت، نوازیشکار موسیقی نومونه‌سی ساییر: نئهره‌یه اوخونان هاوالارين روحو لایلا و اوخشامالارا یاخین‌دیر. نئهره‌نین آذربایجان معیشتینه مؤحکم داخیل اولماسی اونونلا باغلی بیر سیرا عادت و عنعنه‌لرین یارانماسما سبب اولموش‌دور کی، مالدارلار بو عادت و عنعنه‌لره جدی شکیلده عمل ائدیردیلر. مالدار ایناملارين ایچری‌سینده نئهره‌نین اؤزل یئری واردیر. بئله کی، نئهره چالخالاماق اوچون سیناقدان چیخاریلمیش اوغورلو گون اساس گؤتورولوردو. نئهره‌نین اوستوندن کئچمک قباحت ساییلیردی. خالقین اوزون مددتلی تجروبه‌سینه اساس‌لاناراق، نئهره‌نین ایچری‌سینه چیلیکلر آتیلیردی کی، یاغ تئز گل‌سین. نئهره‌یه تؤکولن ییغینتینین اوزرینه مؤوسيمدن آسيلی اولاراق مووافیق ایستيلیكده سو علاوه ائدیله‌رک چالخالانیردی. نئهره بوشالدیلاندان سونرا اونو قاینارلاییردیلار. ایری بیر قابا قاینار سو تؤکور، نئهره‌نی آغزی اوسته سویون ایچینه سالیردیلار. نئهره سویو ایچری‌سینه چکیر، دیوارلارين‌دا و ممه­جیکلرینده قالمیش یاغی یویوردو. ناتمیز قادینین نئهره چالخالاماسی گوناه ساییلیردی. نئهره‌نین اؤزونو ده بدنظردن قورویور، برکتی آزالماسين و چاتلاماسین دئیه، اونون اوستونه، قولپونا بعضاً ده بوغازینا دعالار، داغداغان چیلیی، ایلان قابیغی، گؤز مونجوغو باغلاییردیلار . نئهره یاغ، آیران، شور، قورود و سایر ارزاق محصوللارینین حاضرلانماسيندا موهوم اهمیت داشییان معیشت اشیاسی‌دیر. آذربایجان فولکلوروندا بو قیمتلی کند تصروفاتی و معیشت اشیاسی حاقیندا کیفایت قدر نومونه‌لر مؤوجوددور.

 حاضيرلايان : محمدرضا اسماعيل زاده

بو يازي بلال آلارلي نين " آذربايجان امك نغمه لري" كيتابيندان اساس گؤتورله نيبدير.

 نوروز مراسیملری عادت-عنعنه‌لرینین چوخ چئشیدلیگی، الوانلیغی باخیمیندان همیشه دقت مرکزینده اولوب. مین ایللرین سیناغیندان چیخمیش و بو گونده اؤز مقدّس‌لیینی قورویوب ساخلامیش نوروز بایرامی عادت-عنعنه‌لرینه تأسف کی، بوگونکو دؤورون منشوروندان یاناشیب، بعضاً بو عادتلردن بعضیلرینی قبول ائتمک ایسته‌مه‌ینلرده اولور. بونلاردان بیری ده پاپاق آتدی مراسیمینه عاییددیر. پاپاغین کیشینین ناموسو، قئیرتی رمزی اولدوغو هامیمیزا بللی‌دیر. ائله پاپاق آتدی مراسیمینین ایجراسینا اعتراضدا بوردان – بو عاملدن ایره‌لی گلیر. پاپاق کیشینین ناموسو دئمکدیر و اونو آیاق آلتدا، یاخود دا هانسیسا قاپییا آتماق میللی مسلکه، عقیده‌یه اویغون دئییل پرینسیپی ایله معاصر دوشونجدن چیخیش ائدیب، مین ایللردن اوزو بری گلن بو قدیم عادتی اینکار ائتمه‌یه چالیشیرلار. بلا بوراسین‌دادیر کی، حتی اؤزلرینی فولکلور متخصصی حئساب ائد‌نلردن ده بئله بیر فیکره دستک وئرنلره راست گلینیر. طوطی قوشو کیمی رحمتلیک شاعریمیز محدحسین شهریارین بیر بئیتینی ازبرله‌ییب، مثال چکیرلر کی، بس گؤرورسن، اورادا دا «شال شاللاماق» ایفاده‌سی ایشلدیلیب و پاپاق اوزینه شال، دسمال، توربا آتیلمالی‌دیر. دوزدور، ائل آراسیندا بو واریانتلار دا مؤوجوددور. آنجاق پاپاق آتدی مراسیمینین کؤکونون لاپ قدیملردن گلدیینی اینکار ائتمک اولماز. آنلاشیلمازلیغی دوغوران سببده محض قدیمی دوشونجه قاتینا نفوذ ائده بیلمه‌مکله، همچینین اسکی چاغ مدنیتی حادثه‌سینه معاصر دون گئییندیرمکله باغلی‌دیر. مقاییسه اوچون بیر اساسی مثال چکک. میللی تصووورده هر شئیین آدینین دده قورقود طرفیندن قویولدوغو معلوم‌دور. «دده قورقود» عابده‌سینه اوز توتدوقدا، اورادا ایگیدلیک گؤستر‌نلره ده دده قورقودون آد وئردیی معلوم‌دور. کئچمیش زامانلارداکی بو جور آدقویما عنعنه‌سینی بوگونکو آدقویما مسئله‌سیله عینی‌لشدیرسک، نه درجه‌ده منطیق‌سیزلیکله اوزلشه‌جه‌ییک سوالینا بیر میثال چکک. بو گون قورخماز آدی داشییان هر هانسی بیر کسین دؤیوشدن قورخوب، فراری‌لیک ائله‌مه‌سی آد و مضمون – ماهیتی آراسینداکی کسکین فرقی-ضدیتی نئجه آیدین گؤستریر. یاخود حقیقت آدلی بیرینین یالانچی‌لیقدا آد چیخارماسی، صداقت، وفا آدلی کسلرین صداقتسیزلیک، وفاسیزلیق گؤسترمه‌لری آد و آدداشییان آراسیندا نه قدر اویغونسوزلوقلار اولدوغونو گؤستریر. بئله اولان حالدا یوزایللر کئچندن سونرا همین آدلارین صاحبلری طرفیندن ائدیلن ناقص حرکتلر – آدلارینین مضمونونا یاراشمایان ایشلر گؤرمه‌سینه باخیب، یانلیش ملاحیظه‌لر چیخارمالییق‌؟ نئجه دئیرلر، بیر ائل آراسی فیکیرده وورغولانیر کی، وای اؤله‌نین حالینا، جانینی تاپشیردی، تورپاغا باسدیریلاندان سونرا اولور مین ایلین اؤلوسونون تایی. بو، نه دئمکدیر؟ او دئمکدیر کی، گله‌جک عصرلرده بو گون حیاتدا یاشامیشلار، اولوب-کئچنلر ده دده قورقود دؤورونه نیسبی زامان معناسیندا قایناییب قاریشیر. اوندا دا قورخماز، حقیقت، صداقت، وفا و باشقا بو کیمی آد داشییانلارین آدلارینا یاراماز عمللرینه راست گلدیکده، سهو‌اً دئمه‌لییک کی، او واخت دده قورقود بابامیز بو آداملارا دوز آد قویماییب؟! بئله اولان حالدا بیزه آدقویما ایله باغلی مدنی دؤورلری دروست لشدیرمک مسئله‌سی – آدقویما عنعنه‌سی آراسینداکی فرقلی دؤورلری آراشدیرماق واجیب اهمیت کسب ائد‌ه‌جک‌دیر…

دئمه‌لی، نوروز عادت-عنعنه‌لرینین ماهیتینی دوزگون آنلاماق اوچون مساله‌یه آرخایک دوشونجه طرزیندن – میفیک ماهیت گوزگوسوندن باخماغیمیز گرکدیر.

تانینمیش فولکلورشوناسیمیز آغاوئردی خلیل«تورک خالقلارینین یاز بایراملاری و نوروز» کیتابینین «نوروز عادتلرینده کؤهنلمیش عادتلر» بؤلمه‌سینده «توربا آتماق» آدی آلتیندا فیکیرلرینی بئله ایفاده ائدیر: «نوروزا عایید اولان بایرام عادتلریندن بیری ده موختلیف شکیلده آدلاندیریلان توربا آتماق‌دیر. نوروزلا باغلی اورتا عصرلره عایید یازیلی قایناقلاردا (او جمله‌دن عمر خییامین «نوروزنامه»سینده و ابوریحان بیرونینین«آثار الباقیه» اثرینده) بو عادتلرین زرتوشتلوک دؤنه‌میندن مؤوجود اولدوغو و اونون خصوصی ایجراچیلار – زردوشت کاهینلری طرفیندن یئرینه یئتیریلدیی حاقیندا معلومات وئریلیر. سونراکی دؤورلرده «توربا آتماق» «قورشاق آتماق» و یا «شال ساللاماق»لا اوزلنمیش‌دیر. البته، بورادا معیشت مدنیتینده‌کی دییشیک‌لیکلر اؤز تأثیرلرینی گؤسترمیش‌دیر. مثلاً: م.شهریارین شعرینده دئییلیر:

آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق،

بایرام‌لیغی بئل شالینا باغلاماق.

ان یئنی دؤورون«توربا آتماق» مدنیتینده «دسمال آتماق» و «پاپاق آتماق» کیمی یئنی واسطه‌لردن ایستیفاده ائدیلدیی موشاهیده اولونماق‌دادیر. بونلارین بعضیلری ایله باغلی خالق دئییملری ده ایشلنمکده‌دیر:

«پاپاق آتماق» ایلک اؤنجه آلداتماق معناسینی ایفاده ائدیر. اما اونون فیزیکی معنادا ایشلنمه‌سی سئوینج حیسّینی گؤسترن بیر پسیخولوژی وضعیتدیر. سئوینجدن پاپاغینی گؤیه آتماق خالق دئییمی میللی حیکایه لرده مؤوجوددور.دئمک،«پاپاق آتماغ»این هم منفی، هم ده مثبت ارتباطی و دینی وظیفه‌لری واردیر. «پاپاق آتماغ»این تیپولوژی سوییه‌ده ده ایشلندیی و اورتا عصرلرده حؤکمدارلارا گؤستریلن خصوصی تزیم اوسولو کیمی ایستیفاده اولوندوغو دا معلوم‌دور. پاپاق قویولدوغو باشی نمادین ائدیر. پاپاغین حؤکمدارین آیاقلاری آلتینا آتیلماسی اونون قد‌م قویدوغو یئره باش قویولماسینی و یا باشقا دئییلیشله، ایده‌آل بیر صداقت و سئوگی ایفاده ائتمکده‌دیر.

خالق عنعنه‌سینده «دسمال وئرمک» و یا دسمال آلماق آیریلیق علامتی‌دیر. «توربا تیکمک» ده معاصر دینی معناسینا گؤره مردم آزارلیق، پیس‌لیک ائتمک و ... کیمی منفی آنلامی احاطه‌یه مالیک‌دیر. اما «توربا تیکمه»یین کؤهنلمیش مراسیملرین دونیاسینا یولا سالماق‌دیر. آتیلان توربا، شال، قورشاق، دسمال و پاپاق دا ایلک یاردیلیش دونیاسینا اونو نماد ائتمک‌ده‌دیر.

بئله‌لیکله، نوروز اؤزونده کؤهنلمیش عنعنه‌لر‌دن گلن بیر سیرا عناصری موحافیظه ائتمیش‌دیر» .گؤروندویو کیمی، «آغاوئردی خلیل» بورادا «پاپاق آتماق» ایفاده‌سی و اونون موختلیف شکیللرده تظاهر ائد‌ن واریانتلارینی اوستالیقلا بیر مجرایا سالاراق، اونلارا هم دیلچی‌لیک باخیمیندان، هم ده عنعنوی معنا باخیمیندان دَیرلی یوزوم وئرمیش‌دیر. لاکین بوراداکی «ان یئنی دؤورون «توربا آتماق» مدنیتینده «دسمال آتماق» و «پاپاق آتماق» کیمی یئنی واسطه‌لردن ایستیفاده ائدیلدیی موشاهیده اولونماق‌دادیر» فیکرینی نئجه باشا دوشک؟ بئله چیخیر کی، «پاپاق آتماق» (ائله‌جه ده«دسمال آتما») عادتی سون واختلار مئیدانا چیخمیش‌دیر. خئیر، عکسینه، «پاپاق آتماق» عادتی داها اسکی دؤورله باغلی‌دیر. اصلینده پاپاق ناموس، قئیرت رمزی‌دیر دئیه معاصر دؤورده «پاپاق آتماق» عادتینه اعتراضلار موشاهیده اولونور. بئله اولان حالدا نئجه اولا بیلر کی، پاپاق آتماق «توربا آتماق» مدنیتینین ان یئنی دؤورونه خاص اولا بیلر؟ لاکین سونرا مؤلف چوخ یاخشی حال کیمی سانکی فیکیرلرینه علاوه لرله دوزلیش وئریر و علمی باخیمدان چوخ دوغرو اولاراق بو عادتین – کؤهنلمیش عنعنه لرین آنلامینین «ایلیک یارادیلیش دونیاسینا یولا سالماق»لا باغلی اولدوغو ملاحیظه‌سینی یورودور. بئله‌لیکله ده، «پاپاق آتماغ»ین معاصر دوشونجه‌ده‌کی منفی آنلامینا آیدینلیق گتیرمیش اولور.

بلی، نئجه کی، «پاپاق الدی قاچ» اویونو بیر اویون حادثه‌سی کیمی قبول ائدیلمیشدیر، یا «پاپاق آتدی» اویناماق، یا هاراسا چاپاراق گئدن آتلینین باشینداکی پاپاغینی الینه آلیب یئلله‌مکله هانسی‌سا بیر خبردارلیغی ائله‌مه‌سی، یا عادی حالدا پاپاغی اله آلیب کیملری‌سه هایا-هارایا چاغیرماق عنعنه‌سی مومکون‌دور، یا اینکی استثنا حاللاردا داوانی یاتیزدیرماق نامینه قادینین باش اؤرپه‌یینی، لچه‌یینی آیاقلار آلتینا آتماقلاری دوشونجه‌سی مؤوجوددور، ائله‌جه ده نوروز و یا ایلاخیر چرشنبه بایراملاریندا قاپیلارا پاپاق آتیلماسی مسئله‌سی ده عنعنه شخصیتینی داشیماقلا مقبول‌دور. بیرمعنالی شکیلده دوشونولمه‌لی‌دیر کی، بایرام مراسیملرینده آتیلان پاپاق دا قئیرت‌سیزلیک رمزی کیمی یوخ، بایرام احوال-روحیه‌سینین سئوینج جوشقوسو کیمی طبیعی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر.

اونوتماق اولماز کی، نوروز باهار فصلینین گلیشینی گوسترمکله طبیعتین اویانیشی، دیرچلیشی، دیریلمه‌سی بایرامی‌دیر. اینسان دا طبیعتین آیریلماز پارچاسی‌دیر. طبیعتله اینسانی هارمونیک وحدتده گؤتورن بایرام عنعنه‌لرینده اسکی چاغ دوشونجه‌سیندن ایر‌لی گلن سیلسیله شخصیتلی مقاملارا دقت یئتیرنده چوخ گیزلی گؤرونن مطلبلر اوزه چیخیر. یازین گلیشی عرفه‌سینده تورپاقدان جوجریب بوی گؤسترن بنؤوشه گولو طبیعی گؤرونوشجه بوینو بوکولو اولور – مجازی معنادا اولاراق حیاتدان کوسگون، کیمدن‌سه اینجیک دوشموش، کوسولو اینسانا بنزییر. بعضی بؤلگه‌لرده بایرام واختی کوسولولری باریشدیرماق مقصدیله آیاقلاری آلتینا بنؤوشه گولو آتیرلار. اگر کوسولو اینسان ال آتیب یئردن بنؤوشه‌نی گؤتورسه، بو، باریشیق علامتی ساییلیر. دئمک، بو عادتده اینسان و طبیعت (گول) آراسین‌دا بیر طبیعی عینیت گؤرولموش‌دور. بوینوب وکوک بنؤوشه کوسولو اینسان اوبرازینا ایستعاره ائدیلمیش‌دیر. ائله‌جه ده آغاوئردی خلیلین یازدیغی «پاپاق قویولدوغو باشی نمادین ائدیر» ایفاده‌سینین ماهیتینی چؤزله‌سک، یئنه ده اینسانین طبیعتیله موازی گؤتورومه‌سی بو مقامد‌ا دقتی چکر. اینسانین پاپاغی اونون غرورو، من‌لیی، باشینین اوجالیغی، اؤزوندن باشدا-یوخاریدا دوران مقدس اشیادیر. باش ایسه اینسانی دیگر جانلیلاردان فرقلندیرن باشلیجا علامتلردن بیری‌دیر، یعنی اینسان باشی ایله – آغلی ایله، دوشونجه‌سی ایله اؤیونور، اینسانین معنوی دؤولتی-واری (باری-بری) اونون باشی ایله، باشینین قیمتی ایله اؤلچولور. بئله اولان حالدا اینسانین باشینین (دؤولتینین، بارینین) اؤرتویو پاپاق ساییلیر. بس طبیعتین واریندا ایفاده اولونور؟ معلوم‌دور کی، قیشدا طبیعت اَینیند‌ن اؤز یاشیل لیباسینی، کورکونو، گئییمینی (ائله‌جه ده مئیوه‌سینی – بارینی، بهره‌سینی) چیخارمیش اولور، موقتی ده اولسا اوچ آیلیق اؤلوم یوخوسونا (قیش یوخوسونا) گئتمیش اولور. یازدا – نوروزدا ایسه طبیعت موقتی محروم اولدوغو یاشیل دونونو اینینه تاخماغا باشلاییر. دئمه‌لی، بو عرفه‌ده – ایلاخیر چرشنبه‌ده و نوروزدا مراسیمی فرمان کیمی ایجرا اولونان پاپاق آتدی عادتی ده اینسانین بیر آنلیقدا اولسا باشیندان پاپاغینی گؤتورمکله اؤزونو «چیلپاقلاش‌دیرماسی» – باش اؤرتویوندن محروم ائتمه‌سی عاملینه خیدمت ائتمه‌سی و بونونلا قیشدا ایین-باشینی سویونموش یارپاقلارینی-یاشیللیغینی تؤکموش طبیعتله بیر سیرادا دایانماسی مقامینی ایشاره‌له‌ییر. قاپییا آتیلمیش پاپاغین ایسه ائو صاحبی طرفیندن سووقاتلا دولدورولوب صاحبینه قایتاریلماسی فاکتی ایسه پاپاق صاحبینین تزه‌دن دیری‌لیک تاپماسینی، اوستگل ده یئمک نعمتلری ایله بیرگه پاپاغی قبول ائتمه‌سی ایسه معنوی طرفی ایله یاناشی مادی نعمتلر بول‌لوغو ایله ده فیزیکی باخیمدان دا گوج-قوت توپلایاجاغی عاملینی رمزلشدیریر. نئجه کی، یازدا طبیعت ساده‌جه یاشیل دونونو اینینه تاخماقلا کیفایتلنمه‌ییب، آردینجا گول-چیچک آچیب، مئیوه (بار-بهره) وئره‌جک، ائله‌جه ده اینسان پاپاغینا معنوی باخیمدان ییه‌لنمکله پاپاغین ایچینده‌کیلرله ده مادی باخیمدان دا سعادته چاتاجاق. آخی اینسان معنوی وارلیق اولدوغو کیمی، مادی یاشاییش محرّکلرینه ده مؤحتاج‌دیر. دئمه‌لی، اینسانین عنعنه حادثه‌سی ایچری‌سینده قاپییا پاپاق آتماسی ایله پاپاقدان مووقتی محروم اولماسی اونون یئنیدن دیرچه‌لیشه، یئنی حیات تاپماسینا ایشاره‌دیر. طبیعتین قیشدا سویونماسی اونون یازدا یئنیدن اؤز یاشیل لیباسینی اینینه گئیینمه‌سی کیمی، یئنیدن جانا گلمه‌سی کیمی!..

حیات اولماسا، اؤلوم ده اولماز. عینی زامان‌دا بیری اؤلمه‌سه، یئرینه او بیری‌سی گلمز، بو معنادا اؤلوم ده اولومو واقیته اویغونلاشدیریر، یعنی اولوملا اؤلوم قوشا گئدن فرآیندلردیر، بیرینی او بیریندن تجرید ائتمک اولمادیغی کیمی، حیات اؤلومو دوغورورسا، اؤلومون ده ایچیندن بیر حیات جوجریر. بو حیات طبیعتده فیزیک‌سل اولاراق قیشدان سونرا دیریلیب جانا گلن بیکتی و آغاجلار عالمینین سیماسین‌ا رئال تجسسومونو تاپدیغی کیمی، حئیوانات عالمینده ده آیدین اولاراق قیش یوخوسونا گئتمیش آیینین تیمسالیندا اؤزونو گئرچکلشدیریر. اینسان دونیاسین‌دا – جمعیتده ایسه بو، فیزیکی باخیمدان مراسیملرده، اویونلاردا، تاماشالاردا (کوسانین ایکی جانلی اولماسینین، اؤلوب-دیریلمه‌سینین تیمسالیندا، هابئله اوشاق اویونلارین‌ا راست گلینن اؤلوب-دیریلمه وظیفه‌سینی ایجرا ائتمکده، ائله‌جه ده پاپاق آتدی عادتینده موقتی پاپاقدان محروم اولوب، تزه‌دن پاپاغینین ایچی دولو شیرنیاتلا قایتاریلماسیندا، پاپاغا ییه‌لنمکله معنوی دیری‌لیک تاپماسیندا و ...) ایفاده اولوندوغو کیمی، معنوی جهتدن ده اینسانین فیزیکی اؤلومون‌دن سونرا قازاندیغی آخیرت دونیاسیندا – ابدی یاشار معنوی دونیا قازانماسین‌دا گئرچکلشیر. سوال اولونا بیلر کی، آخی اینسان جیسمن اؤلندن سونرا قاییدیب فیزیکی باخیمدان تزه‌دن دیریلمیر کی؟ – جاواب وئریرم: بیتکیلر عالمی قیشدان سونرا تزه‌دن دیریلیرسه، فیزیکی اولاراق تزه‌دن جانا گلیرسه، بو طبیعت عالمینین دیریلمه‌سی دئمکدیرسه، جمعیتین ده، اینسانلارین دا دونیاسی – یاشام طرزی (دیگر جانلیلاردان فرقلی اولاراق) ایکی فورمادا: مادی و معنوی فورمادا واقعی اولونور. یعنی اونوتمایاق کی، معنوی یاشام دئییلن آنلاییش آنجاق اینسانا خاص دیر. دئمه‌لی، اینسانین اؤلومدن سونرا ایکینجی حیات قازانماسی (آخیرت عالمی) دا دیگر جانلیلارا یوخ، محض اینسانا خاص‌دیر. بو معنادا اینسانین رولا گیرمکله (ریتوال، اویون و تاماشالاردا) اؤلوب-دیریلمه‌سی بونو فیزیکی جهتدن ایفاده ائدیرسه، جیسمانی اولاراق دونیادان گئتمه‌سینده ایسه اونون قازاندیغی دیریلمه قراری معنوی دونیادا ایفاده‌سینی تاپیر. بو منطیق‌دن چیخیش ائتدیکده، اولومون اؤلومو، اؤلومون ده اولومو دوغدوغو-تؤرتدیی فیکری اؤز یئرینی تام آلمیش اولور. ائله نوروز (ائله‌جه ده ایل آخیر چرشنبه‌سی) ریتواللارینین، اویون و تاماشالارینین اینسانا آشیلادیغی حیات سئورلیک گوجونون مایاسیندا محض بو کیمی فلسفی ماهیتلی عامللر دایانیر.

گؤرکملی میفولوق صیف الددین رضاسویون فیکیرلرینه دقتی یؤنلتمکله، مراسیملری جمعیتی نیضاما سالما واسطه‌سی اولدوغونون بیر داها فرقینه وارا بیلریک:

«میف و ریتوال دونیا مدلینین فرقلی کدلارلا تجسسومودور. بونلارین هانسینین ایلکین اولماسی هله ده زامان-زامان داوام ائد‌ن موباحیثه‌لرین مؤوضوع سو اولسا دا، میفین و عنعنه نین دونیا مدلینی فرقلی کدلارلا طرح توکمه لری آیدین مسئله‌دیر. میفین عنعنه ایله موناسیبتی، بیر نؤو، سؤز کدونون ژئست (تقلید) کدونا اولان نیسبتی شکلینده‌دیر. اوبرازلی شکیلده بو، سئناریونون فیلمه موناسیبتی شکلینده‌دیر. کائیناتین عمله گلمه سینده دونیا مد‌لی میفده بدیعی سؤز کدو ایله مضمونلاشدیغی کیمی، ریتوالدا استاندارد لاشدیریلمیش حرکت – سؤز کدو ایله گئرچکلشیر.

کیهان تانیما چاغ توپلومو اؤز ساختارین مراسیملر واسطه‌سیله قورویور. بیر بوتؤو سیستم اولان توپلومون بوتون سیستم داخیلی «ناسازلیقلاری» عنعنه لر واسطه‌سیله حل اولونور. بو باخیمدان، قومی عنعنه واحیدین عملی لشمه مرحله سینده مئیدانا چیخان بوتون پیکربندی لرین حلی واسطه‌سی کیمی چیخیش ائدیر» .

بو معنادا نوروز بایرامی مراسیملری اعتباریله بیر ماهیتلی مراسیم دونیا اوبرازینین متحرک مد‌لی‌دیر. نوروز بایرامی زامان اعتباریله گئجه-گوندوز برابر لییینین گؤستریجی‌سی اولماقلا مادی-فیزیکی دونیانین تارازلیق حالی‌دیرسا، نوروزون بایرام کیمی کئچیریلمه‌سینین اینسانلارا آشیلادیغی روحی-معنوی تلقینده ائله جمییتی نیضاملی-اینتیظام‌لی دونیادا (صلح، باریش اساسیندا) یاشاماغا چاغیریشدان عبارتدیر. س.روشییانو  آشاغیداکی فیکری ده ائله دئدییمیزه علمی-نظری فیکیر کیمی ایشیق توتور: « یارادیلیشدان دونیایا گئدن یول، باشقا سؤزله، قومیت و ساختار هارمونییاسینین برپاسی یالنیز عنعنه دن کئچیر» .

نوروز مراسیملرین‌ده بیزه ایلک باخیش‌دان، عادی گؤزله غیر طبیعی لیک تأثیری باغیشلایان عنعنه لر، اصلینده، «یارادیلیشدان دونیایا کئچی‌ده» خیدمت ائدیر. بئله کی، پاپاق آتدی مراسیمین‌ده پاپاغین یئره آتیلماسینا قئیری-عادی حال کیمی یاناشیب تعجّوب‌لنیریک، ایچیمیزده پاپاغین یئره آتیلماسینا اعتراض حیسی‌ باش قالدیریر. اما دوشونمه‌لییک کی، نوروز مراسیملرینده بو جور حاللار استثنالیق تشکیل ائتمیر، عکسینه، سیلسیله شکلینده اؤزونو گؤستریر. بئله کی، قاپی-قاپی دوشوب پای ییغماق عادتی عادی گونلرده قبول ائدیلندیر؟ باشقا واخت اولسا، بونا دیلنچی‌لیک آدی وئریب، یامانلایاریق، اؤزوموزو قینایاریق دا. یاخود دا عادی گونلرده کیمینسه حیطینه گیزلینجه گئدیب قاپی پوسماق، کیمینسه ائوینین قاپیسینی کسدیریب دینله‌مک کی، گؤروم نه دانیشاجاقلار نیتینه نه آد وئرریک؟ «ایت کیمی فیلانکس قاپی پوسور» دئمریک‌؟ عؤمور-بویو همین آدام ائل تؤحمتیندن یاخا قورتارا بیلر؟ یاخود دا کی، قیزین اوغلان پالتاری، یا اوغلانین قیز دونونو اینینه گئیینیب کوسا گزدیرمک آدی ایله قاپیلاری گزمه‌سینی تیپیک کند موحیطینده عادی گونلرده قبول ائتمک اولار؟ اوغلان پالتاری گئیینمیش قیزی، یاخود قیز پالتاری گئیینمیش اوغلانی اوزون مدت، بلکه ده اؤمورلوک ائل قیناغیندان، ائل تؤحمتیندن قورتارماق اولار؟ بلی، بیزه عادی گونلرده غیر طبیعی لیک تأثیری باغیشلایان بو جور حاللار ایلاخیر چرشنبه و نوروز بایرامی عادت-عنعنه‌لری اوچون سیلسیله شخصییتلری داشیییر. البته، بونلار میفیک دونیامیزین سیرلی-سئهرلی معجزه‌لری‌دیر. س.روشییانو دئدیی کیمی، «توپلومون بوتون سیستم داخیلی «ناسازلیقلاری» عنعنه لر واسطه‌سیله بئله‌جه حل اولونور».

اونوتمایاق کی، نوروز مؤحتشم خالق بایرامی‌دیر، ائللیکله کئچیریلن شنلیکدیر. خالقیمیز ایسه نه اینکی ائلله کئچیریلن شن‌لیگی، حتی ائلله گلن وایی دا توی-بایرام ساییب؛ بئله اولان حالدا ائلله گلن-توپلومون بوتون عضولرینی احاطه ائلین پاپاق آتدی مراسیمینین عینی گونده هامی طرفیندن خوش نیتله ایجرا اولونماسینی دا طبیعی قارشیلامالییق؛ میفین و عنعنه نین شعورلو حادثه‌سی اولدوغونو نظره آلمالییق، ظاهری طرفیندن احتیاط ائدیب چاشقینلاشمامالییق. خالقین مین ایللر بویو تجروبه سیندن کئچیردیی عادت-عنعنه‌لر حیکمت آمیز قدسییته اساس‌لانیر!..

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده (اورمولو)

قایناقلار:

• آذربایجان میفیک تفککورون قایناقلاری ، میرعلی سیداوو ،یازیچی نشریاتی ،1983
• تورک خالقلارینین یاز بایراملاری و نوروز ، آغاوئردی خلیل ، علم وتحصیل نشریاتی ، 2012
• آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینا داییر تدقیقلر . نومره 46 ، باکی 2014

  اورتا عصرلرده آذربایجان‌دا «شبیه» تاماشالاری گئنیش اینتیشار تاپیب.شبیه ندیر؟ شبیه» سؤزونون ترجومه‌سی «اوخشار، بنزر» دئمک‌دیر. اسلام مقدسلرینین حیات تاریخچه‌سینی، خصوصیله، کربلا فاجعه‌سینی سیموولیک فورمادا عکس ائتدیر‌ن میدان تاماشالارینا شبیه دئییلیر. شبیه اویونلاری محرم آییندا گؤستریلیب و عاشورا گونو داها طنطنه‌لی کوتلوی شکیل آلیب. شبیه تاماشالاری موسلمانلیغین شیعه قولونون تمثیل‌چیلرینین یاشادیقلاری اراضی‌ده داها گئنیش اینتیشار تاپیب .شبیه تاماشالاری میدان تاماشالارینین بیر نؤوودور. هم فورماجا، هم ده معناجا دینی کاراکتر  . بو میدان تاماشاسینین اؤزونه مخصوص دراماتورگییاسی و آهنگلی شعرلری واردیر کی، بورادا اساس موناقیشه خطی امام علی‌نین اوغلو امام حسین (ع)ین و اونا قارشی فیتنه-فسادلار حاضیرلایان یزیدین طرفدارلاری آراسیندا گئدن موباریزه اساسیندا اینکیشاف ائدیر. تاریخده "کربلا مصیبتی" آدی ایله یاددا قالان بو قتل‌عام (۷۲ نفر امام حسینین یاخینلاری) ایسلام تاریخینده عبرت درسی اولاراق بو گون ده بئله اونودولمور. ۸-جی عصردن اوزوبری شیعه‌لر پیغمبرین نوه‌سی حسینه آغیلار دئییب آغلاییر، تعزیه‌لر کئچیریرلر .

۱۵-جی عصردن باشلایاراق شیعه‌لرکربلا مصیبتینی هر ایل گئنیش شکیلد‌ه قئید ائتمه‌یه باشلاییر. آذربایجان‌دا بو تاماشالارین کئچیریلمه‌سی ده همین مراسیملرله  باغلی‌دیر. شبیه مراسیملری ایکی حیصه‌دن عبارت اولور. محرم آیینین ایلک اون گونو عزا (ماتم) گونلری کئچیریلیر. اونونجو گون عاشورا (قتل) گونودور کی، ایمام بالالارینین کوتلوی قتله یئتیریلدیی گوندور. عاشورا گونوندن باشلایاراق موختلیف شبیه مراسیمینین کئچیریلمه‌سی پروسه‌سی بئله اولور: اوتاقدا علی اکبرین رمزی نعشی اوزادیلیر. اونون قارشی‌سیندا قارا گئییمده بیر اوشاق اوتوردولور. جنازه‌نین آردینجا شهیدین آناسی گئدیر. اوزو نیقابلا اؤرتولو آنانین نقشینی کیشیلر اویناییردی. نیقاب هم ده بورادا ایلاهی بیر حیسسین یارانما خیدمتی ائدیر، هم ده کیشی اویونچوسونون اوزونو گیزله‌دیر. "قاسیم" اوتاغیندا دا ایمام حسنین اوغلو قاسیمین نعشی قویولور. قاسیمین اوتاغی توی احوالی روحیه‌سی ایله بزه‌دیلیر. توی چادیرینا مئییتی گتیر‌ن قاسیمین شبیه مراسیمینده چوخلو گوللر، شمعلر دوزولور، نعشین اوزرینه قان لکه‌لری چیله‌نیب فاجعه‌نین داها تأثیرلی اولماسینا ایمکان یارادیلیر .

شبیه تاماشالارین‌دا ابوالفضل العباس (حضرت عباس) نقشینین ده عزا قافیله‌سینین خصوصی یئری واردیر. او، دؤیوشون سونونجو گونو ایمامین بالالارینا سو گتیرمه‌یه گئدیر و هر ایکی قولونو کسیب دوشمن اونو اؤلدورور. بو مصیبتلی حادثه‌نی تصویر ائد‌ن مراسیمده خصوصی آت سئچیلیر. آت چوخ گؤزل بزدیلیر. قیمتلی یهردن حضرت عباسین کسیلمیش قوللاری آسیلیر. یاخود دا، آتین اوزرینه قولسوز، کؤینه‌یی قانا بولاشمیش کارتین اوزادیلیر. کارتیننین آغزینا خنجر وئریلیر، گؤزلرینه اوخلار سانجیلیر، چینینه ایسه بوش سو تولوغو آسیلیر. بیر نفر آتی آستا-آستا چکه‌رک عزا قفیله‌سینین اؤنونده گئدیردی .خالق آراسیندا "ایمام حسین(ع)ین شهید اولماسی"، "حضرت عباسین شهید اولماسی"، "علی اکبرین شهید اولماسی"، "فاطمه‌نین قتلی"، "قاسیمین نیشانلی‌سی سکینه‌نین اؤلومو"، "قاسیم امام حسن(ع) اوغلونون شهادتی"، "کربلا داواسی (مصیبتی)"، "علی‌نین قتلی"، "حرین شهادتی"، "طفلانی - مسلم" و سایر مؤوضوعلاردا شبیه تاماشالاری حاضرلانیردی. بونلارین هامیسینین اؤزونه مخصوص ریتمی و مضمونو واردی . آذربایجان‌دا شبیه تاماشالاری اوچون غملی، فاجعه‌وی قصیده‌لر، مرثیه‌لر یازان شاعرلر اولموش‌دور. باقیر آغامیرزه محمدباغیر خالخالی (۱۸۳۰-۱۸۹۲)، محمد دیل‌سوز (19-جو عصر) ویئنی عصرلرده دلریش و قمری وصراف اولموشدور. همین شاعرلرین نماینده‌لریندن‌دیر. آذربایجان‌دا مشهور شبیه گردانلار اولوبلار . شبیه گردان سؤزو شبیه تاماشالارینی حاضرلایان کارگردان معناسینی داشییر. او، شبیه‌ده اساس رولو اؤزو اویناییر، دیگر روللاری دا موناسیب اویونچولارا حواله ائدیردی. ایمام بابالارینا سو وئرمه‌ین، قددار شومورون لال-دینمز نقشینی عادتاً باشقا میللتین نوماینده‌سی اویناییردی .شبیه تاماشالارین‌دا طبیعی قاندان‌ ایستیفاده ائدیردیلر. یعنی قانی باغیرساقلارا دولدوروب شهید اولاجاق نقشین بد‌نینه، بوینونا باغلاییردیلار. یزیدین قوشونلاری هوجوما کئچنده دهشتلی بیر منظره آلینیردی کی، بو دا تاماشاچیلاری چوخ سارسیدیردی. نئجه کی دئییلدی ،لوغتلرده "شبیه" دئییمی، بیر قایدا اولاراق، اوخشار، تای، صورت و نقش کیمی معنالاندیریلیلیر، "شبیه" سؤزو ایسه اوخشارلیق، عینی‌لیکله برابر، هم ده "قارالاما " کیمی آچیقلانیر. ظنیمیزجه، بورادا "شبیه" یازیلیش و تلفوظ طرزی داها دوز، داها منطیقه اویغون‌دور، چونکی بو تئاترین تاماشالاری اسکی تاریخی احوالاتلارین تام صورتینی، عکسینی چیخارماق مقصدی گودموش‌دور. "شبیه" دئییمی ی.و.چمن‌زمینلی گؤستردیی کیمی، "شخصیت، رول" تکی آچیقلانمالی‌دیر .

خالق آذربایجاندا کئچیریلن شبیه مراسیملرینده درویشلر ده یاخیندان ایشتیراک ائدیبلر. اونلار هم تک، هم ده دسته ایله شهرلری گزیر، کندلری دولاشیر، غملی و هیجانلی سسله قصیده‌لر اوخویوب، کربلا موصیبتلرینی تصویر ائد‌ن روایتلر سؤیله‌یردیلر .شبیه تاماشالارین‌دا نقشلارین ایچری‌سینده اهل بئیت، یعنی ایمام اؤولادلارینا آیید صورتلر اساس مؤقعده دایانیردی. مرثیه خانالار محرم آییندا آردی-آراسی کسیلمه‌ین مراسیملرده مرثیه‌لر دئییردی. اونلار عروض وزنینده دئدیی مرثیه‌لری ایله اورا ییغیلان اینسانلارا گوجلو تأثیر گؤستره بیلیردیلر. مرثیه‌لرده ایمام علی(ع)، محمد پیغمبر(ص)ین قیزی– حضرتی فاطمه، زینب – علی‌نین قیزی، قاسیم – حسنین اوغلو، حضرتی عباس کیمی نقشلارین حاقیندا یازیلان مرثیه و قصیده‌لرین فاجعه‌وی موتیولری مراسیم ایشتیراکچیلارینی اورکدن آغلادیردی. یزید بورادا قان ایچن، اینصاف‌سیز، مرحمت‌سیز، ظالم بیر نقش ایدی. اونون رولوندا چیخیش ائد‌ن شبیه‌چی باشینا شب‌کولاه قویور، باشینا یاشیل چالما ووروردو. اوستوندن قارا لکه‌لری اولان ساری خلعتی اونون خاریجی گؤرکمینی گولونج ائدیردی . شومور خلیفه یزیدین قوشون باشچی‌سی اولوب، شبیه تاماشالارین‌دا ان منفی شخصیتلردان بیری ساییلیر. او، باشینا دمیر دبیلقه قویور، اینینه زره‌لی لیباس گئییردی. او، تاماشا بویو ایمام بالالارینی قیردیقجا قهقهه‌لر چکیر، اطرافداکیلاردا اؤزونه قارشی نیفرت حیسسی اویادیردی. شبیه تاماشالاری رومانتیک فاجعه قولونون یارانماسین‌دا اؤنملی اهمیت داشیمیش‌دیر .

ماراقلی‌دیر کی، آذربایجان‌دا اهل-بئیت و کربالا فاجعه‌سی ایله باغلی دوز‌نلنن میدان تاماشالاری و خالق اویونلاری ساده‌جه یوخاریدا حاقیندا دانیشیلان میدان تاماشاسیندان عبارت دئییل. بو سیرادا داها چوخ «خانیم سوفرلری»، «نذیر سوفره‌لری» آدی ایله مشهور اولان «امیرالمؤمینین سوفره‌سی»، «ایمام زینال عابدین سوفره‌سی»، «ابوالفضل سوفره‌سی»، «خانیم رقیه سوفره‌سی» و ... تئاترلاشدیریلمیش میدان تاماشالارینین دا آدینی خصوصی چکمه‌لییک . بونلاردان ان مشهورلاری تبریز،اورمو،اردبیل،زنجان و اونلارین اطرافیندا کئچیریلیر. یئرلی خالقین اینانجینا گؤره، «ایماملاریمیز دونیایا گلدیی زاماندان اونلارین مصیبتلری ده باشلامیشدی. بیر چوخ شیعه موسلمانلار بو مصیبتی ذکر ائدیب آغلارلار. بو مصیبتلره آغلاما مجلیسلرینه مرثیه مجلیسلری دئییلیر» .

معلوم اولدوغو کیمی، شبیه تاماشالارینین آیریلماز ترکیب حیصه‌سی اولان مرثیه ادبیاتینین ایسلامین قورونوب ساخلانماسیندا بؤیوک رولو اولموش‌دور. مرثیه ادبیاتی اینسانلارا قهر‌مانلیق، آمال اوغرون‌دا موباریزه آپارماق اؤیره‌دیر.مشهور ادبیات شناس فریدون بی کؤچرلی دئییردی: "اگر ایرادو اعتراف اولونسا کی، کدر ایله صفا و غم ایله سرور و یاش ایله نور بیر یئرده اولا بیلمز، بونلار بیر یئرده اولدوغو حال‌دا اویوشماز، اوندا دئیه بیلریک کی، بلی، ایمام حسین مصیبتینده بیر فیض واردیر، بیر یاندان آغلادیر، بیر یاندان نورانیت بخش ائدیب شاد قیلیر، بیر یاندان قمه‌لندیریر، بیر یاندان قصه‌دن آزاد ائدیر. بیر یاندان شکست و پریشان حال ائدیر، بیر یاندان اوجا مقاملاردا دؤور ائتمه‌یه پرو بال وئریر. بو فیض و برکت، بو غیری عادی حالت و خصوصیت آنجاق سیدالشهدا مصیبت و عزاسینا موختصدیر، آنجاق ماه محر‌م‌ده ترتیب اولونان تعزیه‌لرده حیسس اولونور…" .

اهل-بئیت و کربالا فاجعه‌سی ایله باغلی دوز‌نلنن میدان تاماشالاری و خالق اویونلاری زامانی تکجه مرثیه‌لردن دئییل، عینی مؤوضوع‌یا حصر ائدیلن و خالق یارادیجیلیغینین محصولو اولان بایاتیلاردان دا گئنیش ایستیفاده ائدیلمک‌ده‌دیر:

آغلایان باشدان آغلار،

کیپریکدن، قاشدان آغلار،

قارداشی اؤلن باجی،

دورار اوباشدان آغلار.

عزیزیم بئلین بوکر،

کامان تک بئلین بوکر،

جاوان اوغول اؤلومو، 

 آنانین بئلین بوکر.

کؤینیین آغ ساخلارام،

یویارام آغ ساخلارام،

بیر ده قاپیدان گیرسن، 

یوز ایل قوناق ساخلارام .

بو تیپ بایاتی و مرثیه‌لردن تکجه  شبیه‌لرده دئییل، «خانیم مرثیه‌لری» و  «نذیر سوفره‌لری»نده ده ایستیفاده ائدیلیر: « آذربایجان‌دا مرثیه مجلیسلری او بیری اؤلکه‌لردن داها چوخ اولور… تبریزلیلر (تورکلر) ایماملارا اؤز اوشاخلارینا، عزیزلرینه آغلایان کیمی آغلایاللار، اونا گؤره ده تبریزین مرثیه مجلیسلری داها صمیمی، اور‌یه یاتیملی اولار» . آذربایجاندان توپلانمیش ماتئریاللاردان بئله آیدین اولورکی، آذربایجان، خصوصاً ده تبریز قادینلاری بیر چتین‌لیکله اوزلشدیکلری و یا هر هانسی بیر نیت و دیلکلری اولدوغو زامان بوتون بو مسئله‌لرین حلینی اؤولیا و ایماملاردا آختارماغا اوستونلوک وئریر، بو مقصدله موختلیف نظیر سوفره‌لری تشکیل ائدیرلر» .

بو تیپ تاماشا کاراکترلی مراسیملریندن ان یایغینی «امیرالمؤمینین سوفره‌سی» آدلانیر: «بو سوفره‌نین خوصوصو بودور کی، سوفرده اولان هر نه وارسا آغ رنگلی اولور. سوفره‌ده اولان یئمکلر بونلاردان عبارت اولار:  شیربرنج، یا فیرنی، پنیر، یوغورت، سوت، شکرپنیر، چؤرک؛ هم ده امیرالمؤمینین سوفرسینی آغ شمعلرله بزه‌یلر. امیرالمؤمنین(ع) سوفره‌سینین باشقا بیر خوصوصو بودور کی، قوناخلار سوفره‌ده هر نه یئمه اولموش اولسا، گرک یئییب، یا دا اؤزلری ایله آپارسینلار. آخیر باشدا سوفره‌ده هئچ بیر شئی قالمامالیدی. ائو ییه‌سی تکجه سوفره‌نین سونوندا بیر تیکه یئیه‌جکلردن «بئی» ساخلامالیدی کی، اونو دا نظیری قبول اولدوقدان سونرا بیر باشقاسینا وئرسین» .ایمام حسن سوفره‌سینده یئمکلر موطلق یاشیل رنگده اولمالی‌دیر: «یئمه‌لی گؤی (تره)، یارپاق دولماسی، خیار، چؤرک» .

خسته‌لره ساغلام‌لیق دیله‌مک مقصدی ایله تشکیل ائدیلن باشقا بیر یئمک سوفره‌سی «ایمام زین العابدین(ع) سوفره‌سی» آدلانیر. آدیندان گؤروندویو کیمی ایمام زین العابدین (ع)عشقینه دوز‌نلنیر . داها چوخ زین العابدین ، سجاد، زین الصالحین، وارث علم نبیین،  زکیه، امین، زاهید، عابد، عدل کیمی لقبلرله یاد ائدیلن و کونیه‌سی ابو محمد اولان ایمام زین العابدین ایمام حسینین اوغلو و شیعه‌لرین اوچونجو ایمامی‌دیر (. اونون شرفینه وئریلن نذیر سوفره‌سین‌ده ساده‌جه قوروتلو آش اولور. آشین «دن-دؤشونو قاپی-قاپی دیلنیب ییغاردیلار». ایندی بو عادته عمل اولونمور . آذربایجان‌دا یایغین اولان نذیر سوفره‌لریندن بیری ده ائل آراسیندا «قیرخ بیر رقیه» آدی ایله ده تانینان «خانیم رقیه سوفره‌سی»دیر. بو مجلیسین اساس اؤزللیگی اونا آدلاری رقیه اولان ۴۱ قیز اوشاغینین چاغیریلماسی و بیر کرپیجین اوزرینه بیر تیکان قویولماسی‌دیر. سوفره‌ده شمعده یاندیریلیر. یئمکلر ایسه گؤی-گؤیرتی، پنیر‌ و چؤرکدن عبارت اولور .

حاقیندا صحبت آچدیغیمیز مجلیسلر ایچری‌سینده «ان آغیر، ان زنگین اولان سوفره،  ابوالفضل سوفره‌سی‌دیر. بو سوفره‌یه هر نه یئمک قویولماق‌دادیر، نه قدر سوفره زنگین، چئشیتلی اولموش اولسا، بو سوفره‌یه بزک ساییلیر. سوفره‌ده اولان بیر پارا یئمکلر بونلاردی: ساریشیله، تره، خورما، شکرپنیر (اونا موشکل گوشا دا دئییلر)، گؤی، پنیر شیرنی، نئچه جور مئیوه، آشلاردان قوروتلو آش، پیلوو کی، خوروشتو دا تویوق اولار، چؤرکلردن لاواش (دؤولتلی یئرلرده سنگح اولار)، دولمالاردان یارپاق دولماسی و بیر نئچه جور موراببا دا سوفرده دؤشنر. بو سوفره باشاردیقجا بزه‌لی-دوزه‌لی اولار» .ابوالفضله، یعنی ابوالفضل العباسا  حصر ائدیلن نذیر سوفره‌سینین بو جور «بزه‌لی-دوزه‌لی» اولماسینین اساس سببی اونون گونئی آذربایجان‌دا چوخ بؤیوک حؤرمته صاحب اولماسی‌دیر. معلومات اوچون بیلدیرک کی، "قمر بنی هاشم" لقبی ایله تانینمیش حضرت ابوالفضل العباس ابن علی هیجرتین ۲۶-جی ایلی، شعبان آیینین ۴-ده دونیایا گلمیش‌دیر. آتاسی، حضرت علی(ع)، آناسی ایسه اؤز شجاعتلری ایله آد قازانمیش "کیلاب" قبیله‌سین‌دن اولان ام البنین‌دیر.

حضرت علی‌دن تربیه آلان حضرت ابوالفضل بوتون اینسانی دیرلری و خصوصیتلری اؤزونده تجسسوم ائتدیرن بیر شخص اولموشدور. اؤز شجاعتی، قهرمان‌لیغی ایله تاریخ‌ه  اوزولونماز ایز قویموش‌دور. ایمام جعفر صادق(ع) اونون حاقیندا بئله بویوروب: "بیزیم عمیمیز حضرت ابوالفضلین دولغون تفککورو، گئنیش باخیشی و گوجلو ایمانی وار ایدی. او، ایمام حسینله بیرگه ظالم یئزی‌ده قارشی سونادک موباریزه آپاردی. او حضرتین یولوندا جانینی فدا ائدیب شهید اولدو»  .ابوالفضل العباسین شجاعتی و قهر‌مان‌لیغی باره‌سینده تاریخی خوارزمی بئله یازیر: "صفین محاربه‌سینده میثیل‌سیز شجاعتی، یوکسک قیلینج اویناتماق قابیلیتی هامینی واله ائتمیشدی. معاویه سویو حضرت علینین اوردوسونون اوزونه باغلادیقدان سونرا ابوالفضل میدانا چیخاراق قارشی طرفدن دؤیوشچو ایسته‌دی. بو زامان معاویه ابواشعثی چاغیریب دئدی کی، سن شامین ان جنگاوری‌سن، بونو اؤلدور کی، باشقالارینا عبرت اولسون. لاکین او، اؤزو گئتمه‌ییب اوغلونو گؤندردی. ابوالفضل (ع) آردیجیل اولاراق اونون یئددی اوغلونو اؤلدوردو. بونو گؤر‌ن ابو اشعث غضبلی شکیلده میدانا داخیل اولدو. حضرت ابوالفضل اونو دا مغلوب ائد‌رک اؤلدوردو".خوارزمینین نقل ائتدینه اساساً، بوندان سونرا معاویه‌نین قوشونونداکیلاردان اونونلا ووروشماغا هئچ کیم جسارت ائتمه‌دی  .تاریخی منبع‌لردن بئله آیدین اولور کی، عاشورا گونو حضرت ابوالفضل ایمام حسین‌دن ایجازه آلاراق سو گتیرمک اوچون فراتا یوللانیبمیش. او، «تولوغو ایله سو دولدوروب قاییدارکن اونون ساغ الینی کسد‌یلر. بیر مدت سول الی ایله ووروشدوق‌دان سونرا حضرتین سول الینی ده کسدیلر. آنجاق کربلا علمداری بایراغین یئره دوشمه‌سینه ایمکان وئرمه‌یه‌رک اونو سینه‌سینه سیخاراق ساخلادی. هر طرفدن او حضرتی اوخ و نیزه ایله یارالادیلار. حضرت فریاد ائد‌رک بویوردو: «مندن سنه سلام اولسون ای ابا عبداللاه.» بونو ائشیدن ایمام حسین اونون یانینا گله‌رک حضرتین موبارک باشینی قوجاقلایاراق بویوردو: «ایندی بئلیم سیندی، چار‌م آزالدی و دوشمه‌نین دیلی آچیلدی»  .محض بو اورک پارچالایان حادثه ابوالفضل العباسین بو قدر چوخ سئویلمه‌سینه و آذربایجان‌دا اهل-بئیت وکربلا فاجعه‌سی ایله باغلی دوز‌نلنن میدان تاماشالاری و تاماشا کاراکترلی مجلیسلرین اساس شخصیتلرین‌دن بیرینه چئوریلمه‌سینه سبب اولموش‌دور. همین تاماشالارین میدانا چیخما تاریخی باره‌ده ایسه هئچ بیر دقیق معلومات یوخ‌دور.

تئاترشوناس عالیم آیدین طالیب‌زاده حاقلی اولاراق قئید ائدیرکی، ایندییه قدر علمد‌ه تعزیه و شبیه‌لرین مخصوص تاریخی معین‌لشدیریلمه‌میش‌دیر: رای‌لر، فرضیه‌لر، گومانلار موختلیف‌دیر. اونون یازدیغینا گؤره، بعضیلری زامان اعتباری ایله بو تاریخی ۱۵-جی عصره، بعضیلری ۱۶-جی یوزایله، بعضیلری‌سه ۱۹-جو عصره آپاریب چیخاریرلار. بو باره‌ده هر سیاحین، هر تدقیقاتچینین اؤز تکذیب ائدیلمز حقیقتی وار. لاکین بوتون بو دولاشیقلیقلارین… بیر عمومی سببی مؤوجوددور. موسلمان دونیاسینا موختلیف واختلاردا گلمیش دیپلوماتلار، تاجیرلر، سییاهلار تعزیه‌لر و شبیه‌لری دایم تای‌دییشیک سالیب اونلاری بیر-بیریله قاریشدیرمیشلار. مسئله بوکی، تعزیه‌لر و شبیه تاماشالاری بیربیریندن فرقلی‌دیر و هره‌سینین اؤز موستقیل یارانما تاریخی اولوب .

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

  آذربایجان تورکلرینین حیاتیندا موهوم روللار اوینایان و اوینامیش اولان باطل اعتقادلار حاقیندا کیچیک بیر مقاله‌یه بئله راست گلمک ایمکانی یوخدور دئسم، موبالیغه ائتمه‌میش اولارام. ایللردن بری مشغول اولدوغوم آذربایجان تورک باطل اعتقادلارینا داییر آغیزدان آغیزا دولاشان روایتلرله موختلیف یئرلرده بو گون بئله هله ده تطبیق ائدیلن بیر ییغین مراسیم، شوبهه‌سیز، آذربایجان تورکلرینین حیاتینی تصویر ائتدیی قدر، اونون دوشونجه و کاراکترینی ده آیدینلاداجاق دیرده بیر قیمته لاییق‌دیر. خصوصاً آذربایجان کلاسیک ادبیاتینین دا اعتقادلاردان تأثیرلنمه‌سی و حتی بعضی اعتقادلارین صمیمی بیر ادبیات مؤوضوعسو اولماسی بو اونودولموش ساحه‌نین قیمتینی بیر قات داها آرتیرماق‌دادیر .

اؤلوم،آغی

  اؤلو آذربایجانلی‌لارطرفیندن چوخ بؤیوک حؤرمتله خاطیرلانیر و اونا گؤره مختلیف مراسیملر کئچیریلیر. هر شئیدن اول، اؤلونون روحو آند ایچمک اوچون ان مقدس واسطه‌لردن بیری‌دیر. هر هانسی بیر آذربایجان تورکو یمین ائتمک ایسترسه، درحال اؤلن آتا و آنالارینین مزارینا، روحونا آند ایچمکدن چکیلمز.ان بؤیوک تحقیر ایسه اؤلوسونه و یا اؤلموش اقرباسینین مزارینا کفر ائتمک‌دیر.اسکی‌دن اؤلو اوچون ائدیلن کفرلر یئنی بیر جنایت حادثه‌سینه قدر چاتیردی. اونون اوچون اؤلویه قارشی دویولان حؤرمت هم دینی تصووفدان، هم ده باطل اعتقاددان ایره‌لی گلمه بیر عنعنه و عادت شکلینی آلمیشدیر. سیرا ایله بونلاری بئله تصنیف ائده بیلریک: اؤلن درحال دفن ائدیلمه‌لی‌دیر، یوخسا اؤلونون روحو ائوده عذاب چکر و اؤلو ده قدسیتینی غیب ائدر.جنازه، یاخود اؤلوم حادیثه‌سی سحر اؤلونون یاتدیغی، یاخود بولوندوغو ائوین دامیندان وئریلن «مناجات»لا اعلان ائدیلیر و عینی گونده دفن مراسیمی کئچیریلیر. جنازه ائود‌ن قالدیریلدیغی زامان ائوین اطرافینا توپلانان یوخسوللارا، یاسدا ایشتیراک ائد‌نلره حالوا، یاخود خورما پایلانیلیر. بعضاً ده فقیرلره پول پای‌لانیر. دفندن دؤندوکدن سونرا اؤلو صاحیبی ائوده تعزیه‌لری قبول ائدیر. دفن گونو ایسه ائرته‌سی گون ناهارا قدر «باش ساغلیغی» دئییلن تعزیه قورولور و هر گلنه چای وئریلیر. ایکینجی گون ناهاردان سونرا تعزیه یئنی بیر شکیل آلیر. هر تعزیه‌یه گلن آدام یا اؤنجه‌دن بیر «کله قند» گؤندریر، یاخود اؤزو ایله برابر پول گتیررک، تعزیه کئچیریلن اوتاغین قارشی‌سیندا، یاخود گؤرونن بیر یئرینده یئمک باشیندا اوتوران شخصه معین بیر میقدار – مؤوقعیتینه و وضعیتینه گؤره پول وئره‌رک، اؤز آدینی دفتره قئید ائتدیریر[1]. سونرا تعزیه اتاقینا گیره‌رک اوتورور و اونا چای یئرینه قورو قهوه وئریلیر. اتاقین اورتاسینا قرآن «جزء»لری قویولموشدور. ایسته‌ینلر بو«جزء»دن بیری‌سینی آلیب اوخویورلار و اؤلونون روحونا دعا ائدیرلر. ایسته‌مینلر ایسه قاپینین یانیندا اوتوران اؤلو صاحیبینه سون باش ساغلیغی وئره‌رک چیخیب گئدرلر. بو شکیلده دفن مراسیمینین ایکینجی گئجه‌سینده کیشیلر اوچون کئچیریلمه‌سی ضروری اولان مراسیم سونا چاتمیش اولور. سیرا قادینلارا کئچر. قادینلار، طبیعی، دفن مراسیمینده ایشتیراک ائتمزلر. دفندن سونرا آغلاما مراسیمی ترتیب ائده‌رک اؤلویه آغلارلار. آذربایجان قادینلاری اؤلویه آغلاماغا چوخ اهمیت وئریرلر. مجلیس حالیندا یاییلان بو مراسیمه «آغی» آدی وئریلیر. کیشیلر طرفیندن کئچیریلن مراسیم اثناسیند‌ا و سونرا اؤلونون عایله‌سی و اقراباسی طرفیندن بؤیوک بیر آغی مجلیسی قورولور. بو مجلیس‌ده بیر چوخ تانیش و تانیش اولمایان قادینلار دا ایشتیراک ائدر. اؤلونون اشیاسیندان بعضیلری قادینلارین توپلاندیغی اوتاغین اورتاسینا قویولور، اشیانین اطرافینا توپلانیرلار. قادینلاردان بیری، اکثراً اؤلونون یاشلی بیر قوهومو حزین بیر سسله شعرلر دئیه‌رک، یاخود مختلیف بایاتیلار سؤیله‌یرک اؤلویه آغلاماغا باشلار. یئنی یارادیلان اؤلو نغمه‌لری اکثریتله اصل آغلاما شرقیلرینه مخصوص مقددمه کیمی بیر گیریش ماهیتینده‌دیر. مؤوضوع اعتباری ایله ده اؤلونون مؤوقعیتینه، یاشینا و حالینا گؤره وصفلرینی تعریف ائدر. ایلک آغلایان، یاخود «آغی» مجلیسینی ایداره ائد‌ن قادینی دیگر بیریسی تعقیب ائدر. آغیلار اؤلویه گؤره‌دیر. آغی مجلیسینده اصل خطاب ائدیلن شئیلر اؤلویه آیید اولاراق گؤستریلن گئییم، توفنگ، خنجر، کمر و سایره‌دیر. قوهوملارین اکثریتی ساچلارینی داغیدار، اوزونو، یاخاسینی ییرتار. اؤزگه قادینلار ایسه هماهنگ اولاراق آغلارلار و مجلیس آهنگدار بیر چاغیرما، باغیرما شکلینی آلیر. قدیمدن بری آنادولودا یئرلشمیش اولان آذربایجانلی‌لار بو گونه قدر هله ده بو مجلیسی یاشاتماقدادیرلار. آغی مجلیسی اؤلومدن سونرا یئددی گون و سونرالاری هفته‌ده بیر دفعه جومعه آخشامی گونلری کئچیریلیر و قیرخ گون داوام ائدر. قیرینجی گون حالوا بیشیریله‌رک مزارا گؤتورولور و اوراداکی سون آغلاما ایله مسئله بیتمیش اولور.خالق اینامینا گؤره، اؤلونون روحو ۴۰ گون اول یاشادیغی ائوین ایچری‌سینده دولاشیب دورور. اونا گؤره ده «قیرخ وئرمک» عادتی میدانا گلمیش‌دیر. اؤلونون گئییمی‌نی گئیمک گوناه‌دیر. اونون اوچون چوخ واخت کاسیبلارا هدیه ائدیلیر. اؤلو مزاردا سول یانینا یاتیریلیر و سول الی ده سول یاناغینا یاپیشدیریلیر. اونون اوچون سول الی ایله سول یاناغا قویماق یاخشی دئییل‌دیر. اؤلونون عایله‌سی (قادین قیسمی) قیرخ گون قارا گئییم گئیر. کیشی قیسمی ایسه بیر هفته اوزونو تراش ائتمز. داغیستاندا اؤلن قادینلارین دا قادین قوهوملاری آغ گئییم گئیرلر. کیشی قوهوم ایسه اؤلوم اثناسیندا گئیمیش اولدوغو پالتاری دییشمه‌دن قیرخ گون گئیمه‌یه مجبوردور. ال و اوزونو ده قیرخ گون یوماز. اؤلونون هر وصیتی مطلق ایجرا ائدیلمه‌لی‌دیر: اونون اوچون حیاتدا ایکن یئرینه یئتیره بیلمه‌دیی ناماز و اوروج، دیگر بیری‌سی واسیطه‌سیله، پول موقابیلینده یئرینه یئتیریلیر. بو قبیل عادتلر داها آرتیق دینی‌دیر. اؤلو دفن ائدیلدیکدن اوچ گون سونرا، خاریجده اولانلار طرفیندن سسی آچیقجا دویولورموش. هر جومعه آخشامی گونو اؤلولر یاد ائدیلیر، مزارلاری زیارت اولونور. بو گونون گئجه‌سی بوتون اؤلولر تکرار جانلاندیقلاریندان اونلارین شرفینه «آش»، یعنی پیلوو بیشیریلیر و یئییلیر. ائله ظن ائدیلیر کی، بو گئجه اؤلولرین روحو ائوه گلیر و بو اوزد‌ن پیلوو بیشیریلرکن، هر اؤلویه مخصوص بیر میقدار دویو قویولور. واختی ایله اؤلو تعزیه‌سینه گلنلر پول و شکر یئرینه پیلوو گتیرمکده ایدیلر کی، بو دا پیلوون اؤلو روحو ایله علاقه‌لی اولدوغونا دلالت ائتمکده‌دیر. اؤلونون اوچونجو و یئددینجی گونلرینده، اطرافدان گلن پیلوولار یئییلدیکدن سونرا مزارلیغا گئدیلیب، اؤلونون روحونا فاتیحه اوخونوردو. بوندان علاوه، قوناق گلن اؤلونون روحونو راحتسیز ائتمه‌مک اوچون جومعه آخشامی گئجه‌لری ائولرده قووغا ائدیلمز، عکسینه، هر کس نشه‌لی اولور. بو موناسیبتله ائودکی آتش سؤندورولمز، اؤز-اؤزونه سؤنر. اؤلوم فلاکتینی خبر وئر‌ن «بایقوش»دور، اونا گؤره کیمین ائوینه بو قوش قونارسا، درحال قووماغا چالیشیرلار. اؤلوم فلاکتینی بیلدیر‌ن دیگر بیر علامتده رؤیادا «دیش چکمک»دیر. ایشدیر، یوخودا بیری‌سی دیشینی چکیب چیخاریرسا، موطلق او آدامین یا اؤزو، یاخود قوهوملاریندان بیرینین ائوینده اؤلوم اولاجاقدیر.

یومورتا ، دیرناق ، سوپورگه

  یومورتا هامیله قادینلاری جینلردن و پریلردن قورویور. حامیله قادین بونلارین هوجومونا معروض قالینجا، یومورتا دا چاتلار و داغیلیر. عینی زامان‌دا، قورخو کئچیر‌ن آدامین معالیجه‌سی اوچون ده ایستیفاده ائدیلیر. بونون اوچون قورخان شخصین باشینی بیر آغ اؤرتو ایله قاپادیرلار. یئره تاختادان حاضیرلانمیش قالین بیر چوبوق وورارلار و اوزرینده ایپلیک، یاخود بونا بنزر کیچیک بیر اسکی پارچاسی یاندیریلار. سونرا قورخو کئچیرن آدامی چوبوغون وورولدوغو یئره گتیریرلر، باشینین اوزرین‌دن ایپلیین یاندیریلدیغی یئره بیر یومورتا آتارلار.یومورتا دوشر-دوشمز داغیلیر. بو اسنادا قورخانین بیر الی باشینا، بیر الی یئره قویولموش اولور و اوچ دفعه «بسمه‌له»[2] چکر. «قورخولوغونو آلدیم»، دئییله‌رک، مراسیم سونا چاتیر. ایران آذربایجانیندا نظر دیمه‌سی سببیله خسته‌لیگی خوجالار یومورتا ایله معالیجه ائدرلر. یومورتانی قیریب ساری‌سینی خسته‌نین ووجودونداکی یارالارا سورترلر. چرشنبه و جومعه آخشامی گونلری و عمومیتله گئجه‌لری دیرناق کسمک گوناه‌دیر. اگر کسیلیرسه، او گئجه جینلر و پری‌لر موطلق یوخوداکی اینسانین اوزرینه هوجوم ائده‌رک، اونو دیسکیندیریرلر، یعنی قورخودورلار. کسیلن دیرناق پارچالاری یئره آتیلماز، بیر اسکی، یاخود کاغیذ ایچری‌سینه توپلاناراق یئره باسدیریلار. بو قناعتله کی، او بیری دونیادا بو دیرناق پارچالاری اؤلونون جانی ایله بیرلشه‌جکدیر. چوخ واخت دیرناق قیرینتیلارینی بیر کاغیذ ایچری‌سینه قویاراق دیوار آرالیقلارینا، یاخود دلیکلرینه تیخارلار. قاراباغ‌لیلارین اینانجینا گؤره، کسیلن دیرناق قیرینتیلاری توپلاناراق باسدیریلمازسا، موطلق دیرناقلاری کسیلن آدامین فیکری و زکاسی داغیلار، اؤزو ده پریشان اولارمیش[3].دوست و مسافیر اولان ائوده هئچ کیم دیرناقلارینی کسه بیلمز. عکس تقدیرده، او ائوده موطلق هر هانسی بیر فلاکت باش وئره‌جکدیر. دیرناقلار اوزرینده‌کی آغ لکه‌لر زکایا و شعورا دلالت ائدر. محض بوندان اؤترو بارماقلاریند‌ا آغ لکه‌لر اولانلار اونلارلا اؤیونورلر.

اوشاق و دوغوم

  عمومیتله، اوشاق دوغومو هر عایله اوچون بؤیوک بیر سعادت ساییلیر. اؤغلان اوشاقلارینا داها چوخ رغبتده اولماقلا برابر، قیز اوشاقلاری دا سئویلیر. ایلک اؤولادین اوغلان اولماسی داها چوخ آرزو ائدیلمکده‌دیر. اوشاق دونیایا گلر-گلمز، عایله‌نین بوتون قوهوم و دوستلاری هدیه‌لرله تبریکه گلیرلر. فقط اوشاق دوغوشو بیر سیرا باطل اعتقادلارا باغلی‌دیر: اوشاق اولان اوتاغا هئچ کیم گیره بیلمز. قوهوم و قوناقلار اوشاغین ایلک زیارتینه گلدیکلری زامان موطلق اوشاق اولان اوتاغین اؤنونده گؤزلیرلر. ایلک اؤنجه اوشاق اوتاقدان چیخاریلار، اوندان سونرا زیارته گلن آدام اوتاغا گیرر؛ بوندان سونرا اوشاق تزه‌دن اوتاغا آپاریلار. بو مراسیم قیرخ گون داوام ائدر. حامیله قادینین یاستیغینین کنارینا، باش طرفه سوغان تاخیلمیش بیر شیش، بیچاق، کؤمور و سایره قویولور. بو شکیلده حامیله قادین هم یالنیز بوراخیلمامیش اولور، هم ده جینین قاچیرماسیندان و یاخود هر هانسی بیر قورخو تهلوکه‌سیندن قورتولموش اولور. قافقاز ائرمنی‌لری ایسه حامیله‌نین باشی آلتینا یالنیز شیش قویارلار. حامیله قادینین چارپایی‌سینا، یومورتا آسیلیرو بعضاً ده سویا اوچ یومورتا قویولور. چونکی بو یومورتالار قادینین ایشله‌دیی بوتون گوناهلاری اؤز اوزرینه آلمیش اولور و عینی زاماندا، حامیله‌نی قیرخ گون قورخودان و جینلردن محافظه ائدر. جین و پریلری دفع ائتمکدن یومورتالار دا چاتلارمیش. اوشاق دونیایا گلدیی گون[4] آناسینا قویماق یئدیریلیر. بو یئمک بئله حاضیرلانیر: اولده یاغ اریدیلیر، سونرا اونلا قاریشدیریلیر. اوزرینه قاینارسو قاتیلیر. قازاندا قاپالی اولاراق قوورولور، بیشیر. یئییلدیی زامان اوستونه دارچین، شکر توزو کیمی ادویه‌لر قویولور. اوشاغین ایلک دیشی چیخدیغی زامان هدیک یئییلیر. بو یئمک قوزلا بوغدادان حاضرلانیر. بوش بئشیی ترپتمک یاخشی دئییل‌دیر، چونکی او ائوده اؤولاد اولمازمیش. اوشاق دوغماق قابیلیتیندن محروم اولان قادینلار بو قوسورو مختلیف چاره‌لرله آرادان قالدیرماغا چالیشیرلار. بونون اوچون «عاشورا» گونو «ایمام حسین»نین آتینین[5] آلتین‌دان کئچرلر. بو آت سئحرلی قووته مالیک اولوب، اوشاق دوغا بیلمه‌ین قادینلارا دوغماق قابیلیتی بخش ائدرمیش. بعضیلری ایسه خراسانا گئدیب ایمام رضانین مزارینا سیغیناراق، نیتینین حاصیل اولماسی اوچون بیر نئچه گون مزارین یانیندا کئچیرمکده‌دیر. بونا آذربایجانلی‌لار «زوال گتیرمک»، یاخود «دخیل دوشمک» دئیرلر. بوندان علاوه، آذربایجان اینانجلارینا گؤره، داشلار سئحرلی قووته مالیک اولدوغوندان «ایمامزادا» دئیه آدلاندیریلان بؤیوک توربلره سیغیناراق، ایمامین مزارینا زیارته گئدرلر کی، نییتلری حاصیل اولا بیلسین. بو قبیل «ایمامزادا»لار، یعنی «ایمام مزارلاری، یاخود «توربه‌لری» گنجه، شیروان، برده و ... شهرلرده واردیر. بو مزارین، یاخود توربه‌نین هانسی ایماما آیید اولدوغونو هر کس باشقا جور تصوور ائدر و هئچ کیم حقیقتی بیلمز. ایمام مزارینین اولدوغو اوتاق‌ا آیریجا عادی داشلار بولونور. مختلیف نیتلرله ایمامین مزارینی زیارته گلن قادینلار، عینی زاماندا، اؤز نیتلرینین گئرچکلشمه‌سی اوچون بو داشلاردان بیرینی قوجاغینا آلیر. بو شکیلده توتولان نیت درحال حاصیل اولورموش. اکثریتله اوشاقلاری اولمایان قادینلار بو چاره‌یه باش وورورلار[6]. عمومیتله، «ایمامزادا»لار، یعنی ایمام توربه‌لری خالق طبقه‌سی ایچینده بؤیوک بیر اعتبار قازاناراق، کلاسیک آذربایجان ادبیاتینا گیرمه‌یه مووفق اولموش‌دور. مثلاً، قاسیم بی زاکیرین «برده» مربع‌سینده بئله بیر بئیته تصادف ائدیلیر[7]: قیبله‌ی حاجته ییخیب اؤزومو، ایمامزادایا سورتدوم اوزومو. قیزیلجا چیخاران اوشاغین اولدوغو اوتاغین قاپی‌سینا ۱-۲ متر قیرمیزی قوماش آسیلیر کی، اوشاغین خسته‌لیگی آسان کئچسین. خسته‌لیک بیتدیکدن سونرا بو قوماشی فقیر-فوقرایا وئریرلر. بعضاً ده قیرمیزی قوماش اؤنجه‌دن نذر ائدیلیر و اوشاق خسته‌لییه توتولونجا، درحال تداروک ائدیله‌رک، یوخاریداکی مراسیم کئچیریلیر. چیچک خسته‌لینه توتولوب کور اولمادان ساغالان اوشاقلارا زورلا «قوجاغیندا اوشاق اولان مریم» تصویری گؤستریلمک‌ده‌دیر. معلوماتا گؤره، بو عادت قافقاز شیعه‌لری طرفیندن ایجرا ائدیلمکده‌دیر. محللی اینانجلارا گؤره، مریمین تصویری اوشاقلارین گؤزلرینی هر هانسی بیر خسته‌لیک‌دن و تهلوکه‌د‌ن قوروماق‌دادیر.دوغوم گونوندن اعتباراً قیرخ گون عرضینده بیرینجی مادده سؤیلنیلدیی کیمی، اوشاغین اولدوغو اوتاغا گیریلمز. اگر بو قایدایا رعایت ائدیلمزسه و بو اوزد‌ن گئج دانیشارسا، یاخود واختیندان گئج یئریرسه، بو تق‌یرده بونا «چیلله باسماق» دئییلیر. بو حال باش وئرنده اوشاغی آخار سویون اوستونده توتاراق، ایکی آیاق و یا آیاق بارماقلارینی پامبیق ایپلیکله بیر-بیرینه باغلارلار[8]. سونرا «قل هواللاه» اوخویوب ایپلیی قایچی ایله کسرلر و «چیلله‌نی کسدیم» دئیرلر. بعضاً ده عینی حال باش وئر‌ن‌ه، یعنی قیرخ گون عرضینده یئنی دوغولان اوشاغین اوتاغینا، اوشاق اورادا ایکن اوزرینه دعالی بیری گیرر و بو اوزد‌ن اوشاق راحتسیزلانیر، یاخود خسته‌لنیرسه، اوندا اوشاغی «قیرخ باسار» کیمی رفتار ائدیلر. یعنی اوشاغین شفا تاپماسی اوچون «تیلسیم جامی»ندان سو ایچیردیلیر، یاخود بو قابلا اوچ دفعه اوشاق چیمیزدیریلیر. بو جام عادی بیر تاس اولوب میس معمولاتی‌دیر. هر طرفینه مختلیف قران سوره‌لری یازیلمیش‌دیر. کربلا، مکه و خراساندا حاضرلانیر. آیریجا ایچری‌سینده اینجه بیر تئلله کنارا باغلی قیرخ آچار اولماق‌دادیر. هر آچارین اوزرینده مختلیف دینی یازیلار حک ائدیلمیشدیر. آذربایجان شیوه‌سینده «تاس» یئرینه «جام» کلمه‌سی ایشلدیلیر. قادینین اوشاغینی راحت دوغا بیلمه‌سی اوچون باش اوجوند‌ا اسکی و یا بئز ییرتماق عادتدن‌دیر. دوغان قادینا اون گتیریله‌رک الینی اونا سورتدورورلر و سونرا بو اونو فقیر-فوقرایا پایلاییرلار. اوشاغینی دوغان قادین قیرخ گونون هر اون گونونده حاماما گئدر. نوخا شهریند‌ه آغری‌سی چوخ اولان قادینلارین اللرینه اوزری دعا یازیلی ساخسی وئریلیر کی، آغری‌سی آزالسین. قفیل قورخان اوشاغین اؤنونه اوزرلیک قاراسی سورتولور و بو شکیلده اوشاق اؤزونه گلمیش اولور. یئنی دوغولان اوشاغین گؤبه‌یی کسیلدیکدن سونرا اؤز ائوینده، یاخود دوغولدوغو ائوده تورپاغا باسدیریلیر کی، گله‌جکده اوشاق اؤز ائوینه صادیق قالسین. کسیلن گؤبک آنجاق قورودولدوقدان سونرا باسدیریلمالی‌دیر. رمضان آیینین سون جومعه‌سینده اوشاقلارین اوزریندن قیرخ گؤز آسیلیر. قیرخ گؤز قات-قات دوزلدیلمیش و دؤرد بوجاغی کسیلمیش، بیر-بیرینه باغلی قیرخ پارچادان عبارت‌دیر. هر گؤزه موللا طرفیندن «یاسین» یازیلیر. قیرخ گؤز اوشاقلاری قورویور، حمایه ائدر.

نظردیمه ، نذر، آداق

  مختلیف شکیلده قارشی‌سینین آلینماسینا و اؤنونون کسیلمه‌سینه چالیشیرلار. اوشاقلاری نظردیمه‌دن قورتارماق اوچون یانان آتشین اوزرینه اوزرلیک آتیلیر و توستونون اوزریندن نظره اوغرایاجاغی تخمین ائدیلن و یاخود نظره اوغرامیش اوشاق آتلادیلیر. بعضاً ده اوشاغی ائینی آتشین اطرافیندا دولاش‌دیرماقلا کیفایتلنیلیر. اوزرلیک، عمومیتله، آذربایجان تورکلری آراسیندا چوخ مشهوردور و خالق آراسینداکی رغبت اوزرینه «اوزرلیک» مین بیر فلاکته چاره اولاراق آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا دا گیرمیش‌دیر. ۱۹-جو عصر آذربایجان شاعرلرین‌دن واقیفده بئله ایکی بئیته تصادف ائدیریک کی، بو بئیتلر بیزه «اوزرلیک»این اسکی‌دن بری آذربایجان تورکلری اعتقادیندا یئر توتدوغونو آچیق-آشکار گؤسترمکده‌دیر. ایران آذربایجانی تورکلری نظردیمه‌دن خسته‌لنن اوشاغی قورتارماق اوچون، فیندیق شکلینده خمیر پارچالارینی آتشه آتاراق، نظرینه اوغرانیلان آدامین آدینی ذکر ائتمکده‌دیرلر. بو اسنادا خمیر آتش‌ده چاتلاماغا باشلایار و خسته اوشاق یاخشیلاشیر. نذرلر مختلیف مقصدلرله ائدیلیر. آذربایجان تورکلرینده «نظرائتمک» چوخ گئنیش یاییلدیغیندان چئشید-چئشید شکیللری واردیر. باشلیجالاری بونلاردیر: پیشی نذری. دینی آیلارین‌دا، رجب، شعبان و رمضان آیلاریندا پیشی آدیندا خمیردان بیر نؤو بؤرک حاضرلانیر. بو آیلاردا اؤلولر بوتون گوناهلاردان عفو ائدیلمیشدیرلر. اونا گؤزه پیشی حاضیرلاناراق، فقیر-فوقرایا پایلانیلیر. پیشینین یاغی آتشه قویولارکن ایلک اؤنجه حضرت پیغمبرین و ایماملارین آدی، سونرا عمومیتله اؤلولرین و ان سوندا وارثسیز اؤلن آداملارین آدی ذکر ائدیلیر. پیشی یاغدا قیزاردیلمیش بؤرکدیر. سمنی. هر هانسی بیر سببله نذر ائدیلن بیر یئمک نؤوودور.یاشیل بوغد‌ا تاس اوزرینده ازیلدیکدن سونرا ایسلادیلیر و یاخشیجا سیخیلیر. بوندان حاصیل اولان سویا اون قاتیلیر، اوجاغا قویوب بیشیریرلر. ایچینه فیندیق، قوز آتیلیر. سمنی بیشدیکدن سونرا قازان قاپاغینین اوزرینه ایچری‌سینده اون اولان بیر قاب قویولور. اوستونه آیریجا آغ و اینجه بیر بئز گریلیر. بیر-ایکی ساعت سونرا اونون اوزرینده بئش بارماق ایزی حاصیل اولور. بو بئش بارماق ایزی پیغمبرین قیزی حضرت فاطمه‌نین، یعنی حضرت علی‌نین آروادینین بارماق ایزلری‌دیر. عینی ایکی ساعت عرضینده قازانین اطرافیندا شاملار یاندیریلیر. عینی شاملار سمنی بیشدیی زامان یانماقدا داوام ائدر. بیر گئجه کئچدیکدن سونرا سمنی قونوم-قونشویا پایلانیر. فصه‌لی. بو یئمک ده دینی آیین‌دا حاضرلانیر. بیر نئچه قات خمیردن حاضرلانان چؤرک و یاخود بؤرکدیر. ایچری‌سینه یاغدان باشقا بیر شئی قویولماز. قیزیلجا چیخاران اوشاق اوچون شوربایا بنزر، اتد‌ن، دویودن، نوخوددان و سایره‌دن بیشیریلن شیله آدلی یئمک حاضرلانیر و قونشولارا پای‌لانیر. قووت. اون حالینا گتیریلمیش قورو بوغ‌دا ایله شکر، گول سویو، یاخود بکله‌مز قاریشدیریلیر و خمیر حالینا گتیریلیر. یووارلاق، یاخود دورمک (یعنی یومورتا) شکلینده سیخیشدیریلاراق، قونوم-قونشویا، هر هانسی بیر جببله دئییلمیش نذر اولاراق پایلانیر. بو یئمک کیچیک چیلله‌ده، یعنی قیشین سون اللی گونلرینده حاضرلاندیغیندان آنجاق بو زامان اوچون نذر ائدیلیر.

                                                                                                                                       یازار: احمد جعفراوغلو       

                                                                                 کؤچورن: محمدرضا اسماعیل زاده (اورمولو)       

قایناق : مهاجرتده فولکلور آراشدیرمالاری .مختار ایمان اوو . باکی علم وتحصیل نشریاتی 2015

[1] . واختیله قند و یا پول یئرینه ایکی گون پلوو گتیریلمکده ایدی. اؤلومون اوچون‌ده و یئددی‌سینده عینی شئی تکرار ائدیلیردی

[2] . بیسم اللاه .

[3] . ایزمیرلیلره گؤره، کسیلن دیرناقلار توپلانیلمازسا، عایله‌نین پریشان اولاجاغینا شوبهه ائدیلمز .

[4]. قیزیلباشلار درحال دینی رقصلر کئچیریرلر .

[5]. «عاشورا» محر‌م آینین اونونجو گونو اولوب، شیعه‌لر اوچون ان بؤیوک ماتم گونودور. حضرتی علینین اوغلو حسین بو گونده اؤلدورولموش‌دور. بونا گؤره محر‌م آینین ایلک دوققوز گونونده آخشاملاری «شاخسئی»، «واخسئی» ، یعنی « شاه حسین»، «واه حسین» دینی مراسیمی کئچیریلدیکدن سونرا اونونجو گون گوندوزون «تشبیه» اولاراق حضرتی حسینین آدینا اساساً بیر آت بزه‌دیلیر. آدی «ذوالجناح» اولور. آتین اوزری آغ بئزله اؤرتولموش‌دور. بئزین اوزرینه قیرمیزی قان لکه‌لری چکیلمیش و قامیشدان دوزلدیلن بیر خئیلی اوخ ساپلانمیشدیر. آیریجا، جانلی گؤیرچینلر آسیلمیش‌دیر. روایته گؤره، حضرتی حسین بو آت اوزرینده اؤلدورولموش و آت دا قاچیب «خئیمه»لره گلمیش‌دیر. بو سیرادا زینب آتین اوزرینده قیرخ مین اوخ گؤرموش‌دور. بو خاطره‌نی جانلاندیرماق اوچون، شیعه‌لره گؤره، عاشورا گونو بو تصویری تمثیل ائد‌ن بیر آت سوسلنمکده‌دیر کی، آلتیند‌ان دوغمایان قادینلار کئچرلر.

[6] . ایستانبول‌دا اوشاق دوغماق ایسته‌ین قادین «مرکز افندی» مزاریندان بیر گول قوپاراراق، اونو قیرخ گون باشیندا داشییار .

[7] . سالمان مومتاز. آذربایجان ادبیاتی: قاسیم بی زاکیر، باکی، ۱۹۲۵، ص.۳۰۴ .

[8] . سمرقندده یئرلی اهالی آراسیندا عینی مراسیمین یاپیلدیغینا شخصاً اؤزوم شاهید اولدوم. واختیندان داها گئج گز‌ن اوشاغی بیر قلبیره قویوب یانینا آیریجا شکر و پول یئرلشدیریرلر. اوشاغین یا ایکی آیاق، یا دا ایکی ال بارماقلارینی پامبیق ایپلیکله بیر-بیرینه باغلادیقدان سونرا کوچه‌یه بوراخیرلار. کوچد‌ن ایلک کئچن آدامدان ایپلیی کسمه‌سی خواهیش اولونور. بونو ائلیه‌ن آدام پولو و شکری گؤتوروب گئدیر. بوندان سونرا اوشاق دا یئریمه‌یه باشلایار.

نوروز مؤوجود اولدوغو تاریخی بویو بیر نئچه تقویم مراسیمیندن کئچمیش‌دیر. بونلارین ایجری‌سینده اسکی تورک تقویمی، زرتشت‌لیکله باغلی تقویم، سلجوقلو ملیک شاهین جلالی تقویمی، ائلخانی‌لرین ائلخانی تقویمی و ... تقویم عادتلرینین اؤیرنیلمه‌سینده اساس مسئله‌لردن بیری ده تورک خالقلارینین قدیمدن ایستیفاده ائتدیی «۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی‌دیر. بو تقویمین هرآیی بیر حئیوان آدی ایله تانیلمیش،مؤوجود تقویمده اولدوغو کیمی بیر ایلده۱۲ آی اولموشدور. ایل باشی، دی آیینین اولی (گوندوزلرین اوزانماغا باشلادیغی گون) ایدی. بعضی منبع‌لر ایل باشینین نوروز بایرامیندان، بعضیلری ایسه دی، بهمن آیلاریندان حئسابلاندیغینی قئید ائدیرلر.

"ابراهیم حقی"«دیوان لغات تورک»ا اساسلاناراق یازیرکی، معاصرتقویم کیمی بو تقویمده ده هر اوچ آی بیر مؤوسوم حساب ائدیلمیش، هر مؤوسیمه معیّن آد وئریلمیش‌دیر. بونلار یئنی گوندن (نوروزدان) سونرا گلن اوغلاک آی (یاز)، اولوغ اوغلاک آی (یای)، اولوغ"آی (پاییز) و آی قیشدیر. آیلار ایسه سیرا ایله بیرینجی آی، ایکینجی آی، اوچونجو آی... و اون ایکینجی آی دئیه آدلاندیریلمیش‌دیر. بعضی منبع‌لرده ایسه بحث اولونان تقویمده ایل اوچ مؤوسومدن، هر مؤوسومون دؤرد آیدان عبارت اولدوغو قئید ائدیلمکده‌دیر.

«۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی ایلک اوللرآی تقویمی ایله علاقه‌لی اولموش، سونرالار گؤی تورکلر زامانی گونش تقویمینه چئوریلدیی سؤیلنیلمکده‌دیر."کافئس اوغلو"یازیرکی، بعضی آراشدیریجیلار «۱۲حئیوانلی»تقویمین چین منشأ‌لی اولدوغونو اصرار ائدیر. آنجاق بونا باخمایاراق بو تقویمده‌کی ایل آدلارینین یوزده دوخسانی تورکجه‌دیر و بیر تورک اوچون حئیوان آدلاریندان ایستیفاده قدرطبیعی بیر شئی اولماز. قدیم تورکون دینینده، صنعتینده، تصرّوفات حیاتیندا بو قدریئرتوتان حئیوان اونون زامان حسابلاماسیندا اؤن پلاندا یئرتوتموشدور.

تدقیقاتچی" ادوارد چاوانس" «۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی آدلی آراشدیرماسیندا آسیادا ایشله‌دیلن «۱۲حئیوانلی»تقویمین تورکلره عایید تقویم سیستمی اولدوغونو و چینلیلرین بو تقویمی تورکلردن آلدیغینی بیلدیریر.چین قایناقلاریندا دا هونلارین چین‌لیلردن فرقلی بیر تقویمدن ایستیفاده ائتمه‌سی ایله باغلی معلوماتلار مؤوجود اولموش‌دور. آنجاق بو تقویمین هانسی تقویم اولدوغو بیلینمه‌مکده‌دیر. تدقیقاتچی"یوسوپجان یاسین" یازیرکی، چین‌لیلرین بحث ائتدیی تقویم تورکلرین میلاددان ایکی مین اونجه ایللرینده ایستیفاده ائتدیکلری «۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی‌دیر. چونکی قایا رسملرینده چین‌لیلر اؤز تقویملرینی وئرمکله بو تقویمی ده اونونلا یاناشی گؤسترمیشلر. همچینین، مؤلف قئید ائدیرکی، هونلارین مرکزی یئرلرینده یئرآلان چاغای داغلاریندا «۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی ایشلنمیش‌دیر. بو تقویمده یئرآلان حئیوانلارین هر بیری دایره ایچری‌سینده آردیجیل اولاراق وئریلمیش‌دیر.

بو قایادا جیزیلان رسملرین 5 و یا ۴-جو مین اونجه ده کی ایللیکلرینه عایید اولدوغو بیلینمکده‌دیر."جاواد هئیت" اورخون کیتابه‌لرینینده تاریخ‌لندیریلمه‌سینین «۱۲حئیوانلی»تورک تقویمی ایله آپاریلدیغینی قئید ائتمیش‌دیر.توپلانمیش ائتنوقرافیک چؤل ماتئریاللاریندان آیدین اولورکی،آذربایجاندا دا چوخ قدیم زامانلاردان اون ایکی حئیوانلا باغلی تورک تقویمیندن ایستیفاده ائدیلمیش‌دیر. بو تقویمه اساساً هر ایل بیر حئیوانین اوستونده تحویل اولور. اون ایکی حئیوانین بیر-بیرینی اوز ائتمه‌سینه گؤره ایلین هانسی حئیوانین اوسته تحویل اولاجاغینی موافیق سیرالامایا گؤره اولجه‌دن بیلیردیلر. اون ایلچی حئیوانلی تورک تقویمینده ایل آشاغ‌داکی حئیوانلارین اوستونده تحویل اولور.۱. سیچان، ۲. اؤکوز، ۳. پلنگ، ۴. دووشان، ۵. تیمساح (اژداها)، ۶. ایلان، ۷. آت، ۸. قویون، ۹. میمون، ۱۰. خوروز11.ایت، ۱۲. قابان (دونوز). ناخچیوان بؤلگه‌سین‌ده توپلانمیش دونیا توفانی ایله علاقه‌لی روایتده ده بیلدیریلیرکی، نوح (س) گمی‌یه ایلک اولاراق بو حئیوانلاری گؤتورموش‌دور. توپلانمیش ماتریاللارین آراشدیریلماسی ثابت ائدیر کی، بو حئیوانلاردان دؤردو مکروح: آت، دووشان، ایلان، قابان. دؤردو حلال: قویون، اؤکوز، خوروز، بالیق (خالق آراسیندا تیمساح یئرینه بعضاً بالیق ایشله‌دیلیر). دؤردو ایسه مورداردیر: میمون، ایت، سیچان، پلنگ.البیته "محمود کاشغرلی "،"دیوان لغات تورک" ده بو حئیوانلاری بئله قید ائدیر: اؤکوز (اود)، بارس، دووشان(تاویشقان)، تیمساح(نک)، ایلان (ییلان)، آت(یوند)، قویون(کوی)، مئیمون(بیچین)، تویوق(یاکاقو)، ایت(ایت)، دونوز(تونقوز).

بو حئیوانلارین قدیم توتئملرین اجدادلاری اولدوغو دا ایره‌لی سورولمکده‌دیر."سولیمان اوو" یازیرکی، سیچان گونش ایشاره‌سینین بیلاواسیطه خلفی‌دیر. بلکه بونا گؤره، آسیالی‌لارین تاریخی گونش تقویمی سیچاندان باش‌لانیر؟ بو تقویمین یارانماسی حاقیندا دا خالق آراسیندا بئله بیر روایت بیلینمکده‌دیر. اوللر اینسانلار ایللری نئجه آدلاندیراجاقلارینی بیلمیردیلر. ییغیشیب بیر یئره مصلحتلشدیلرکی، گزینتییه چیخاق ایلک اولاراق قارشیمیزا هانسی حئیوانلار چیخسا،سیرا ایله او حئیوانلارین آدلارینی ایللره وئرک. بئله‌جه، بو اینسانلارین قارشیسینا اون ایکی آد دا حئیوان چیخیرکی، بیز یوخاریدا بو حئیوانلارین آدلارینی گتیرمیشیک. بحث ائتدییمیز تقویمده ایل هانسی حئیوانین اوستونده تحویل اولارسا، همین حئیوانین خصوصیتینه گؤره ایلین نئجه اولاجاغینی اولجه‌دن معیّن ائتمک اولموش‌دور. روایته گؤره، اینسانلار دا همین حئیوانین خصوصیتلرینی داشیییر. مثلاً، اؤکوز ایلی گیرنده ساواش چوخالار، چونکی اؤکوزلر بیر-بیری ایله ووروشارلار، توز قالدیرارلار. خوروز ایلینده ارزاق بول اولور، اما اینسانلار آراسیندا قاریشیقلیق چیخارمیش، چونکی خوروزون یئمی دن‌دیر. دنی تاپماق اوچون ایسه چؤپلری، قیرینتیلاری بیر-بیرنه قاریشدیریر. تیمساح ایلی گیرنده یاغیش چوخ یاغار، بوللوق اولورموش، چونکی تیمساح سودا یاشاییر. دونوز ایلی گیر‌نده قار و سویوق چوخ اولار . سیچان ایلینین اولینده دونیایا گلن اوشاق عقللی، گؤزل خاصیتلی، ایلین اورتاسیندا دوغولان اوشاق یالانچی و پیس خاصیتلی اولار.دووشان ایلینده دوغولان اینسانلار عادتاً وارلی و گؤزل اولارلار. خالق آراسیندا اولان ایناما گؤره، ایل اگرآت اوسته تحویل اولارسا، همین ایل قاچاقاچ، ایت اوسته تحویل اولارسا،اینسانلار بیربیرلری ایله یولا گئتمزلر، قارما-قاریشیق‌لیق سالار،سیچان اوسته ایل تحویل اولارسا، بوللوق، فیراوانلیق اولار. ایلین دووشان،ایلان اوسته گلمه‌سی ده دوزلوک، دوغرولوق، بوللوق دئمک‌دیر.

عینی زامان‌دا هر بیر ایل اوچون خالق مئتئورولوگیاسی مؤوجود اولموش‌دور. مثلاً؛ سیچان ایلینده هاوالارین یاغمورلو، پلنگ ایلینده قیش قیسا و سویوق، آت ایلین‌ده یاز خوش، قیش یومشاق و اوزون اولاجاغینا خالق آراسیندا اینام وار ایدی.چوخ تاسوف کی، بو تقویمله باغلی اراضیده قایا اوستو رسملرده، آرخولوژی قازینتیلاردا هله‌لیک هئچ نیه راست گلینمه‌ییب.اونو دا قئید ائدک کی، بو تقویمدن سون زامانلارا قدر اورتا آسیا تورکلری ایستیفاده ائتمیش‌دیلر. "مصطفی توران" آنادولو دا هله ده بو تقویمین وار اولدوغو، اؤزللیکله مالدارلیقلا مشغول اولان بؤلگه‌لرده ایستیفاده ائدیلدیینی بیلدیریر .لاکین بورادا اونو دا خاطیرلامالییق کی، ایلین هر هانسی بیر حئیوانین اوسته گلمه‌سینین هئچ بیر علمی اساسی یوخدور. سون اولاراق قئید ائتمک ایستیریک کی، بحث اولونان «۱۲حئیوانلی»تقویم بیر تورک تقویمی‌دیر. بو تقویم تورکلردن چین‌لیلره کئچمیش، اورادا گئنیش یاییلمیش‌دیر. قدیم تورک یوردو اولان آذربایجاندا دا اینسانلار بو تقویمدن ایستیفاده ائتمیشلر. چونکی اراضیده بونونلا باغلی گئنیش رواییتلر، دئییملر توپلانیلمیش‌دیر.

حاضیرلایان :  محمدرضا اسماعیل زاده

  قاراوللی آذربایجان فولکلورونون تاریخی ژانرلاریندان اولوب. قاراوللی متنلری ائپیک نؤوا داخیل اولان ناغیل، لطیفه، افسانه، روایت و ... کیمی ژانرلاردان جدی شکیلده فرق‌لنیر: ائپیک و دراماتیک نؤوون فؤوقونده دایانان، متن-تحکیه طرفیله ائپیک فولکلورا، مراسیمی طرفیله دراماتیک فولکورا آیید اولان ژانردیر. فولکلورشوناس طاهیر اوروج اوو بو فیکیرده‌دیر. آذربایجان فولکلورو اولدوقجا زنگین‌دیر. اروج اوو دئییر: «قاراوللی ژانری آذربایجان فولکلورونون ائپیک نؤوونه داخیل اولان ژانرکیمی اوزون اون ایللیکلر عرضینده دقتدن کناردا قالیب. فولکلورون ائپیک و دراماتیک نؤولرینی احاطه ائدن بو ژانرین خصوصیتلرین دیرلندیرمک چتین ایش اولوب. بو ژانرین توپلانماسی و تدقیقینه داییر مؤوجود ایشلر ایسه قاراوللیلرین زنگینلیینه اویغون اولماییب. شیفاهی خالق ادبیاتی آذربایجان ادبی دوشونجه‌سینین و آذربایجان خالقینین میثیل‌سیز سؤز اینجیلری خزینه‌سی‌دیر. اونون اؤیرنیلمه‌سی همیشه آذربایجان عالیملرینین دقت مرکزینده اولوب. بو پروسه چوخ اوللر باشلاسا دا، ۲۰-جی یوزایلده کمیت، کیفیت باخیمیندان جدی اینکیشاف یولو کئچیب. شیفاهی خالق ادبیاتینین اکثر ژانرلاری ایندییه کیمی کیفایت قدر اؤیرنیلیب تدقیق اولونسا دا، هله آراشدیریلمامیش ژانرلار و پروبلئملر ده آز دئییل. بئله آز اؤیر‌نیلن و تدقیق ائدیلمه‌ین ژانرلارین‌دان بیری ده قاراوللی ژانری‌دیر».

آراشدیرماچینین فیکرینجه، قاراوللیلر ائپیک نؤوون اساس ژانرلاریندان اولان ناغیللارلا لطیفه‌لر آراسیندا دایانان بیر ژانر اولدوغوندان اوندا ناغیلا و لطیفه‌یه اوخشار، هم ده اونلاردان فرقلی خصوصیتلری وار: «ایندییه قدر قاراوللی حاقیندا سؤیله‌نیلنلر معلومات کاراکترلی اولوب. دیگر طرفدن، قاراوللیلرین توپلانماسی و نشری و اونلارین مضمونلارینا گؤره تصنیفاتی هئچ بیر تدقیقاتچی طرفیندن آراشدیریلماییب. قاراوللیلر حاقدا معلوماتلارین آزلیغی سببیندن ایندییه کیمی بیر چوخ ناغیل و لطیفه کیتابلاریندا یانلیش اولاراق قاراوللیلر«ناغیل» و یا «لطیفه» آدی آلتیندا چاپ ائدیلیب».

آراشدیرماچی قاراوللینین بیر ژانر کیمی اؤیرنیلمه‌سینین گرکلیینی شرطلندیر‌ن سببلری آشاغیداکی کیمی تصنیف ائدیر: قاراوللی ژانری ایندییه قدر موستقیل، سیستملی علمی آراشدیرما مؤوضوسو اولماییب؛ قاراوللیلرین آیریجا، موستقیل ژانر اولماسینا باخمایاراق ایندییه قدر اونلارین مؤوضوع‌لارینا گؤره تصنیفاتی وئریلمه‌ییب. قاراوللی ژانری آذربایجان فولکلورون‌دا آیریجا، موستقیل بیر ژانر اولسا دا، دونیا خالقلارینین فولکلوروندا «ساتیریک ناغیل»، «ناغیل-نوول»، «نوول‌واری ناغیل»، «لطیفه» و ... آدلار آلتیندا عمومی‌لشدیریلیب: «بو نومونه‌لر سایجا چوخ اولماسا دا، مؤوضوع، مضمون جهتدن بیر-بیرینی تاماملاییر. قاراوللیلر هانسی آدلا تقدیمیندن آسیلی اولمایاراق اصلینده هر بیر خالقین ائتنیک-میللی یادداشی، تاریخی و یوزایللر عرضینده فورمالاشان معنوی دونیاسینین عکس-صداسی اولوب، خالقین اؤز دیلینی، عادت-عنعنه‌لرینی، ائله‌جه ده میللی خصوصیتلرینی اؤزون‌ده عکس ائتدیریر».

گؤرکملی دانمارک یازیچی‌سی هانس کریستین آندرسنین (۱۸۰۵-۱۸۷۵) دونیا شؤهرتلی اثرلری آراسیندا دا مضمونونا گؤره آذربایجان قاراوللیلریله اویغونلوق تشکیل ائدن نومونه‌لر وار. بو اویغونلوغو گؤسترمک اوچون آندرسنین «حؤکمدارین تزه لیباسی» قاراوللی‌سینین قیسا مضمونونو نظردن کئچیرک: «چوخ ایللر بوندان قاباق بیر حؤکمدار یاشاییرمیش. او، اکثر پولونو گئیینیب-کئچینمه‌یه خرجلردی. بیر گون بو حؤکمدارین اؤلکه‌سینه ایکی یالانچی گلیر و اؤزلرینی توخوجو کیمی قلمه وئریب دئییرلرکی، اونلار غیری-عادی خصوصیتی اولان پارچا توخویا بیلیرلر. بو، ائله بیر پارچادیر کی، باجارمادیغی ایشده ایشله‌ین، عقل‌سیز و ساده آداملارین گؤزونه گؤرونمور.

حؤکمدار امر ائدیر، پارچادان اونون اوچون توخوسونلار. گونلر کئچدی حؤکمدار پارچانی گؤرمه‌یه وزیرینی گؤندرمه‌یی قرارا آلدی، دوشوندو کی، پارچانی او گؤره بیلر، چونکی ناموسلو و ویجدانلی بیر آدام‌دیر. وزیر یالانچی توخوجولارین یانینا گلیب دزگاها باخدی، حیرتلندی، چونکی پارچانی گؤرموردو. دئمه‌لی او، یئرینه لاییق اولمایان، عقل‌سیز، آخماق و ساده بیر آدام‌دیر. بو اثنادا یالانچیلار اونا یاخینلاشیب پارچادان خوشو گلیب-گلمه‌دیینی سوروشدولار. وزیر دئدی کی، پارچا چوخ گؤزل‌دیر… نهایت، حؤکمدار قریبه پارچانی گؤرمک هوسینه دوشدو. طبیعی کی، هئچ نه گؤرمه‌دی و اؤز-اؤزونه فیکیرلشدی کی، یقین من آخماقام، اؤز یئریمه یارامیرام. اونا گؤره دئدی: «بلی، پارچا چوخ گؤزل‌دیر، بیه‌نیرم». حؤکمدار اونا پارچادان لیباس تیکیلمه‌سینی امر ائتدی. یالانچی توخوجولار آز واختدا گویا پالتاری تیکیب حاضرلادیلار و حؤکمداری سویوندوروب اولمایان پالتاری اونا «گئییندیردیلر». چیلپاق حؤکمدار بو وضعیتده شهره گزمه‌یه چیخدی. سارای اعیانلاری، شهر آداملاری ایسه اونلاری آخماق حساب ائتمه‌سینلر دئیه، دورمادان پالتاری تعریفله‌ییردیلر. بو زامان حؤکمداری گؤر‌ن بالاجا بیر اوغلان چیغیردی: حؤکمدار کی، چیلپاق‌دیر. حؤکمداری واهیمه گؤتوردو، آنجاق گئج ایدی».

خالق یارادیجی‌لیغی محصولو اولان قاراوللیلرین دیلی عموم خالق دیلی اولوبدور. «فولکلورون دیگر ائپیک ژانرلاریندا، خصوصیله ساتیریک ناغیللاردا و لطیفه‌لرده اولدوغو کیمی، قاراوللیلرینده اساسینی جانلی خالق دیلی تشکیل ائدیر. قاراوللیلرده حددن آرتیق اوزونچولوق، سؤزچولوک، آرتیق ایفاده‌لر و کلمه‌لر یوخ‌دور. پوئتیک‌لیک، بدیعی‌لیک، جانلیلیق، آیدینلیق و اویناقلیق قاراوللی دیلینین اساس خصوصیتی‌دیر. خالق دیلینین بوتون اینجه‌لیکلری و گؤزل‌لیکلری قاراوللیلرده عکسینی تاپیب: «کئچمیشده فاغیر بیر کیشی وار ایدی. بو کیشی آروادینی چوخ ایسته‌ییردی. آروادی دا ائودن کنارا چیخمازدی. اری اونا «قاپی-باجایا چیخ» دئینده او جاواب وئرردی: آ کیشی، قوشلارین، حئیوانلارین ایچری‌سینده ائرککلری ده وار. اونلار نامحرم‌دی، اونون اوچون قاپی-باجایا چیخمیرام. منیم اوزومو گؤررلر، گوناها باتارام، او دونیادا جهنم‌لیک اولارام». هر بیر قاراوللی‌ده اونون یاراندیغی دؤورون آب-هاواسی، او زامانین نفسی دویولور. قاراوللیلرین اکثریتی اورتا یوزایللرده یاراندیغی اوچون اونلارین دیلینده ده داها چوخ همین دؤوره اویغون اولان سؤزلر :«پادشاه»، «شاه»، «وزیر»، «وکیل»، «قاضی»، «تاجیرباشی»، «اکینچی»، «جوتجو»، «درویش»، «شئیخ» و ... ایشلدیلیر».

قاراوللی تاماشالاری آذربایجان خالق میدان تئاتری فورمالاریندان بیری اولوب: «قاراوللی تاماشالارین‌دا زنگین خالق تاماشالارینین، خالق دراملارینین و خالق اویونلارینین عنعنه‌لرین‌دن گئنیش ایستیفاده ائدیلیردی. آذربایجان خالق تاماشالارین‌دا یوخاری طبقه‌نین نماینده‌لری ایله آشاغی طبقه‌نین نماینده‌لری، ائله‌جه ده آزاد، مطرققی دوشونجه صاحیبلری ایله، محافیظ کار فیکیر صاحبلری آراسیندا دایم اؤلوم-دیریم موباریزه‌سی گئدیب، اونلار همیشه بیر-بیرلریله اساسلی شکیلده قارشی‌دورمادا اولوبلار. بئله بیر موباریزه شرایطینده خالق عمومی اینکیشافا مانع اولان منفی‌لیکلری، نقصانلاری، عمومیتله، هر نؤو اجتماعی بلالاری آرادان قالدیرماق اوچون «مسخره»، «حوققا» اویونلاری، او جمله‌دن «مضحکه» و «قاراوللی» کیمی کومدی تاماشالاری یارادیب. بونونلا دا خالق جمعیتین بوتون عئیبجرلیکلرینه قارشی موباریزه آپاریب، یومور و ساتیرا سلاحی ایله تنقید هدفلرینی سرراست نیشان آلیب، تاماشاچیلاری موباریزه‌یه سسله‌ییب. بو تاماشالاردا گولوش حقیقتی، عدالتی، ایفاده ائتمک اوچون بیر واسطه اولوب، عقللا هیسلرین، آرزو و حقیقتین آراسیندا عضوی بیر علاقه یاراتماغا یؤنلدیلیب. قاراوللی تاماشالاری قدیم آذربایجان‌لیلارین موختلیف موناسیبتلرله تشکیل ائتدیکلری آیری-آیری مراسیملردن و اونلارین معین ایستکلریندن یارانیب، اینکیشاف ائدیب. زامان کئچدیکجه خالق تاماشالاری، خالق دراملاری و قاراوللی تاماشالاری دا تامامیله موستقیل‌لشیب، مؤوضوع رنگارنگ‌لیگی و گؤزل صنعتکارلیغی ایله دقتی جلب ائدیب. حاقوردی‌یئو قئید ائدیرکی، خالق تاماشالاری هر زامان خالقین حیاتیندا موهوم رول اویناییب. آچیق مئیدانچالاردان، هوسکار جماعتین گؤزو قاباغیندا هئچ بیر دکوراسییادان ایستیفاده ائتمه‌دن اویون چیخاران موختلیف سئحربازلار، کندیربازلار و یالانچی پهلوانلار کوتله‌نین دقتینی اؤزونه جلب ائدیب. مشهور ادیب بیر زامانلار آذربایجان‌دا میدان تاماشالارین گؤستردیی«شبی اویونو» آدلی تئاترا اوخشایان تاماشانی دا خاطیرلاییر و بو تاماشانین قیسا مضمونونو دا وئریر: «تاماشادا ایشتیراک ائدنلر تنبل شبی و اونون آتاسیندان عبارت ایدی. شبی ایشله‌مک ایسته‌میر، آتاسی اونو دانلاییر، دیله توتور کی، تنبل‌لیکدن ال چکیب ایشه قورشانسین. شبی ایسه ائوده اوتورماق اوچون مین جوره بهانه گتیریر. اونون هر بیر بهانه‌سی شدتلی گولوش دوغورور».

قاراوللی تاماشالاری تاماشاچیلاری گولدوروب، عینی زامان‌دا دوشوندوروب. بو جهتلرینه گؤره قاراوللی تاماشالاری همیشه تاماشاچیلار طرفیندن سئویلیب و قیمتلندیریلیب. قاراوللی یارادیجیلاری اونلاری یارادارکن بیر نئچه مقصد گودوبلر: بیرینجی‌سی، او دؤورون گوپچو، یالانچی آداملارینا، خصوصیله، شیشیرتمه‌دن کنار اوو ماجرالاری اویدوران اووچولارینا گولمک؛ ایکینجی‌سی، بعضاً بیر شئیه نایل اولماق ایسته‌ینده بو تیپ یالانلار دانیشماقلا کیمین داها چوخ تصوورا مالیک اولدوغونو نوماییش ائتدیرمکله همین اشیایا صاحب اولماق؛ اوچونجوسو، رئاللیق دان کنار اولان، گولوش، مزه‌لیک دوغوران تشبیح‌لرله، دینله‌ییجی‌لرده تبسوم، خوش اووقات یاراتماق. بو نؤو قاراوللیلرده «چاخماغی یوخ توفنگله قوش وورولور»، «تیه‌سی یوخ بیچاقلا اوو سویولور»، «قاریشقا شیللاق آتیب، دوه‌نین بوینوزونو سیندیریر»، «آفتافادان سو زمییه تؤکولنده او، گورهاگورلا یانماغا باشلاییر»، «قارپیزین اوستونده کؤرپو سالینیر و اونون ایچری‌سینده اوچ گون-اوچ گئجه یول گئدیلیر»، «بالدیری قیریق هؤرومچه‌یین بئلینه خورجونلا مینیب، آراز چایی کئچیلیر»، «دوه‌نین قارنی یاریلیب اورادان فیل چیخاریلیر» و ... بو ایفاده‌لر قاراوللی اوخوجولاریندا و دینله‌ییجیلرینده تبسوم، خوش احوالی-روحیه یارادیر، گونلرله داوام ائدن ناغیل، داستان مجلیسلرینده تاماشاچیلارین بیر نؤو یورغونلوغونو چیخاریر، اونلارا سانکی یئنی نفس، یئنی روح بخش ائدیر. بو تیپ نومونه‌لر، دونیانین اکثر خالقلارین‌دا گئنیش یاییلیب و شؤهرت قازانیب. بو نؤو قاراوللیلرین بئله شؤهرت قازانماسی یازیلی ادبیاتا دا تأثیر ائدیب. آذربایجان ادبیاتیندا حاقوردی یئوین،آخوندوون و باشقالارینین بیر سیرا اثرلرینده بو تیپ قاراوللیلرین تأثیری هیس اولونور.

حاضيرلايان : محمدرضا اسماعيل زاده

دیللرده و دانیشیقلاردا، هم اؤلکه­میزده، هم خارج‌ده موختلیف اینسانلاریمیزین آغری ایله، سئوه-سئوه قوروماغا، تبلیغ ائتمه‌یه چالیشدیق لاری بیر مدنیت، فولکلور نمونه‌میز ده "ساری گلین" ماهنی‌سی‌دیر. لاکین بو مد‌نی ارث نمونه‌میزین تانیدیلماسین‌داکی پراكنده‌لیک و سطحی‌لیک، علمی تحلیلدن کنار ایضاحلار عمومی ایشیمیزه ضرر وئریر. بیزیم ساحه‌میز اولماسا دا مطبخیمیزده کی یئمکلرین، رنگلرین مقدس‌لیغینی، معنالارینی آراشدیردیقجا ایستر-ایستمز عینی تفکورون محصولو اولان فولکلوروموزا، میللی موسیقیمیزه، ماهنیلاریمیزا و ... توخونمالی اولموشوق. بو فاکتلار اساسیندا «ساری گلین»ین معناسینی علمی توپلانولاریمیزدا، تلویزیونا چیخیشلاریمیزدا گؤسترسکده بو گون یئنه ساری گلینین ساری پالتارلی قیز، ساریشین قیز و بو کیمی تفسيرلري ایله اوزلشدییمیزدن «ساری گلین» ماهنی‌سینین اوزرینده بیر داها دایانماغی واجیب بیلیریک. بئله‌لیکله «ساری گلین» اوبرازی اصلینده ندیر و بو ایفاده و ماهنی ندن بحث ائدیر؟ اؤنجه "ساری" سؤزونون آچیلیشینی وئرک :

1. رنگ - "ساری" .
2. استیقامت، "منه ساری گل" .
3. زارافاتجا دولاماق، ساتاشماق معناسیندا "آزجا منی ساری" .
4. بوکمک، دولاماق، ساریماق معناسیندا تورکجه‌ده‌کی یارپاق دولماسی-ساریماق فعلین‌دن "سارما" کیمی .
5. بیر بیری ایله باغلانماق، ساریلماق، قوهوم اولماق معناسیندا "سیمسار"­قوهوم سؤزونده ائشیدیلیر.
6. آزادلیق رمزی کیمی "سار"(قوش آدی)، سار (چار) حاکم اولان، سلطان اولان کیمی  .

بئله‌لیکله، ساری رنگلی یئمکلر، زعفرانلی پلوو، زعفرانلی حالوا، ساری کیشمیشلی پلوو، پاخلاوا، شکربورا و ... شادیانالیقدا، کئف مجلیسین‌ه، تویدا دویونده وئریلیر. دفن مراسیملریندن ایسه بو رنگ اوزاق توتولور. داهی شیخ نظامی شادلیق-شادیانالیق ساری رنگده‌دیر زعفران حالواسی بو آهنگده‌دیر سؤیله‌مکله عصرلر اؤنجه‌سیندن دئدییمیزی اثباتلاییر. بو باخیمدان و ماهنی‌داکی «گلین» سؤزوندن ماهنیدان توی-دویون، ازدواج، سئوگی، ائولنمک صداسی، آنلامی گلیر. اون دوردونجوجو عصرده عاريف اردبيلی فرهادلا زفاف گئجه‌سینه حاضرلاشان گولوستان باره‌سین‌ده یازیر:

ساری رنگ اینینده بکارت دئمک،اوندا بکارته نه شوبهه، نه شک

عاريف اردبيلي زفاف گئجه‌سينی بئله ایفاده ائدیر:

ساری لاله اوستونده گول گؤزل اولار،بو گول‌دن اور‌ه‌یه سئوینجلر دولار

زفاف گئجه‌سینین سونونو ایسه عاريف اردبيلی بئله گؤستریر:

سویوموش باکیره‌لیک آتشی یامان،                         اولوب ساری کؤینک گول رنگده قان دان

بیر آزدان اؤزونه گلدی گولوستان                                                ساری کؤینیینی گؤردو آل-الوان

بئله‌لیکله ساری رنگین باکیره‌لیکله، صاف‌لیقلا باغلی‌لیغینی گؤروروک و بو یؤنومدن "ساری گلین" ایفاده‌سی ساریشین، یا ساری گئییملی دئییل، محض "باکیره گلین" کیمی آنلاشیلمالی‌دیر. بو ارتباطدان باخاندا بیر چوخ دئییم- دویوملاریمیزداکی "ساری" آنلامی داها آیدین اولور. "ساری دونلو سئلجان خاتون عشقینه" (کیتابی-دده قورقود) ایندی داها آنلام‌لی‌دیر. "باکیره سئلجان خاتون عشقیله" کیمی، "کؤینه‌یی ساری، گل منه ساری"(ماهنی سؤزلری) - "باکیره قیز گل منه ساری" کیمی،

گؤندر گلسین العسگرین خلعتین،                                  ائیله‌مه امه‌یین زای، ساری کؤینک (آشیق العسگر)

باکیره گلینه مراجعت کیمی، "قونشودا بیر قیز وار، ساری کؤینک‌دیر" (ماهنی)-یعنی «قونشودا باکیره بیر قیز وار» کیمی آنلاشیلمالی‌دیر. "آی ساری کؤینک، تیننه چپکن، گلین، هارالی‌سان" (خالق ماهنی‌سی) دا بومعنانی آچیقلاییر. ساری رنگین توی-دویونله باغلی‌لیغینی «داستانی احمد حرامی» ده ده تویدا وئریلن زردا (ساری) دویو پیلوون وصفینده گؤروروک: "دانه، پیرینجو زردا هوببی-رممان"" زردا پیلوو" حاقیندا انگلیس عالیمی ماری پریسجیللا "عثمانلی مطبخ سؤزلویو"نده بئله معلومات وئریب: "زرده پلوون دوققوزونجو عصرده تویلاردا قوناق اولموش خارجی یازارلار بونو اوزرینه زعفرانلی سوس تؤکولموش پیلوو کیمی یازیرلار. قیزیل ساری‌سی رنگ خوشبخت‌لیگی و باجاریغی تمثیل ائتدیگیندن تویلارین مطلق یئمه‌یی اولماقدان باشقا، ظفر، غلبه بایراملاری کیمی اساس گونلرده وئریلیردی".

عاريف اردبيلی ده ظفران پیلوونون عشق ایله باغلی‌لیغینی یازیر:گلی اورتالیغا آشیق یئمه‌یی ظفران پیلوو سارالمیش اوز تک.تورکلرین ساری رنگلی مرجیمک شورباسینا "ائزو گلین" ( ساری گلین) آدی وئرملری، ساری رنگلی شوربانین «گلین» سؤزو ایله باغلامالاری دا عینی دوشونجه طرزینین محصولودور. توی عادتلریمیزه دقتله باخساق گؤره‌ریک کی،باکیره قیزلار اره گئدنده تویون بیرینجی گونو ساری گئیینردیلر، بو اونلارین قیزیل قدر صاف، آری چوخ دیرلی اولدوقلارینین ایشاره‌سی ایدی. زفاف گئجه‌سین‌ده باکیره قیز کیمی نمونه اولاراق اؤلدویوندن، زفاف گئجه‌سیندن سونراکی گون ،آغ پالتار گئیینیردی( کفن رنگی)، داها سونراکی گون گلین قادین کیمی یئنیدن حیاتا دوغولدوغو اوچون قیرمیزی رنگلی پالتار، داها سونرا ایسه دؤللنیب حیات وئره‌جه‌یی اوچون یاشیل رنگلی پالتار گئیینیردی و ... بو فاکت فولکلوروموزدا، ماهنیلاریمیزدا گؤردویوموز کیمی اؤز عکسینی تاپیب، بو معنادا باکیره گلین کیمی، «ساری گلین» ایفاده‌سینین مدنیتیمیزده بو قدر چوخلوغو "ساری گلینه" صاحبلنمک ایسته‌ين ائرمنیلرده یوخ‌دور. ماهنینین دیگر سؤزلرینین تحلیلینه گلینجه آراشدیردیقجا ماهنینین محض بیزه مخصوص اولدوغو داها دا آچیق‌لانیر. ماهنینین بیرینجی سطرینه دقت یئتیرک: "ساچین اوجون هؤرمزلر". نیه هؤرمزلر؟ چونکی، قدیم عادتلریمیزه گؤره توی گونو، گلینین ساچینین اوجونو بیین ساچینا هؤرر؛ دویونلردیلر. توی سؤزونون دیلیمیزده‌کی «دویون» سؤزو بورادان قایناق‌لانیر "دویون سالماق" - "دویون وورماق" کی، اونلاری آییرا بیلمه‌سینلر. دیگر بیر ایفاده‌میز ده "اوشاقلارین باشینی باغلادیق"، "باشلارینی باغلایاق"-فورماسیندادیر. بونون بیر آیری معناسی دا وار، داها اونلار باشلارینی باشلاری باغلی اولدوغو اوچون بیر یاستیغا قویماغا محکومدورلار. آیری یاتا، آیری قالا بیلمییه‌جکلر . عاشق العسگرده: "آی قیز، سنین نه وعده‌ن‌دیر کسیلیب قیسا تئللرین"-دئينده بونو سوروشور. یعنی اَره گئدنده باشینی نئجه باغلایاجاقلار، ساچین یوخسا اوغلانین ساچینا نئجه هؤردوره‌جكسن، دئیه سوروشور. تأسف کی، ماهنینین ایکینجی سطرینی چوخ واخت دوز اوخومورلار. "سولو قؤنچه درمزلر" اوزینه "گولو سولو"، یاخود "شئه‌لی درمزلر" اوخویورلار. ایلکین روایتده اولان قؤنچه حدی بولوغا چاتمامیش، هله آنا اولا بیلمه‌یه‌جک قیز اوشاغینی گؤستریر.هله بوتا (حدی بولوغا چاتمیش) دئییل، سئوسه - سئویلسه ده اره گئده بیلمز. بو آنلام ایشیقیندا یاناشدیقدا ماهنینین سونراکی سؤزلری ده آیدینلاشیر: "بو سئودا نه سئودادیر، سنی منه وئرمزلر".- یعنی سن هله قؤنچه‌سن، اوشاقسان، بو سئودایا بیز دؤزوب، گؤزلمه‌لییک، سن حدی بولوغا چاتانا قدر گؤروندویو کیمی دوزگون آچیق‌لاناندا ماهنی گؤزل بیر اثر کیمی نئجه ده آنلاشیقلی وضعیته دوشور.قیزین آناسی (ننه‌سی) اوشاق‌دیر دئیه قیزینی وئرمه‌یه راضی اولمادیغی اوچون "آناسی اؤلموش هله طیفیل اوشاق‌دیر" دوشونجه‌سی ایله بیرلشه‌رک: "سنی منه وئرمزلر ننه‌ن اؤلسون، ساری گلین "-سؤزلری اورتایا چیخیر.اما اصلینده هر معنادا گولو ائله شئه‌لی، سولو دررلر. اونا گؤره ده بئله اوخونوش ماهنینین فولکلور نومونه‌سی کیمی  هئچه ائندیریر. اصل فولکلور نومونه‌سینده ایسه بونو ائتمک اولماز، چونکی، فولکلور دوشونجه‌سی چوخ دقیق دوشونجه‌دیر و اؤزون‌ه ریاضی ماتریسالار کیمی خالقین بیلیکلرینی داشییر. "بو دره‌نین اوزونو، چوبان قایتار، قوزونو".قیزی آلماق مومکون اولمایاندا اونو قاچیرماق لازیم گلیردی. قاچیریلان قیزین دالینجا گلردیلر. بو واخت اوزون-اوزادی موباحیثه‌لر دوشوردودیلیمیزده اوزون چکن موباحیثه ‌یه، صحبته، دانیشیغا فولکلور دیلینده "اوزون-دره"دئییرلر. بو صحبت "لاپ اوزوندره اولدو کی" ایدیوماسین‌ا اولدوغو کیمی،اما هئچ واخت بو صحبتین نتیجه‌سینده قیزی قایتارمازدیلار. قیز بورادا قوزو کیمی سس‌لنیر، یعنی بیر داها قیزین اوشاق اولدوغو، یئتیشمدیی گؤستریللیر. یعنی ایلکین روایتده "اوغلان قایتار قیزیمی" (هله اوشاق‌دیر) اوخونا بیلردی. ایندی ده آنا-آتالار گلن ائلچیلره "سیز نه دانیشیرسینیز، منیم قیزیمین اره گئتمک واختیدیرمی، کی هله اوشاق‌دیر"دئییرلر. بو تفککور طرزی هله ده دیلیم­ایزده، دوشونجه‌میزده یاشاییر. اما نیه "اوغلان قایتار قیزیمی" ایفاده‌سی بورادا "اوزاتما (اوزون دره، اوزون سؤزون قیساسی)، چوبان، قایتار قوزونو" کیمی اوخونور. قاچیردیلمیش قیز گئری قایتاریلماز، آرتیق اونلارا مخصوص‌دور. قوزو چوبانا مخصوص اولدوغو کیمی ، آل دیلین‌ده باریشیغا قویولان بیر آددیم‌دیر، قیزین آرخاسی وار دئمک، قیزی «خالاخاطرین قالماسین» دئیه گئری ایسته‌مک‌دیر. قیزلارین ائرکن، قؤنچه اره وئریلمه‌سی حادثه‌سی بعضی بؤلگه‌لریمیزده ایندی ده قالماق‌دادیر. قانونلار نه قدر قارشیسینی آلسا دا اون اوچ تا اون آلتي یاشلی قیزلاری ایندی ده قانوندان خلوت اره وئریر، قاچیردیرلار. اوللر بو داها گئنیش یاییلمیش‌ی. موللا پناه واقیف :

یا اون اوچ، یا اون دؤرد-اون بئش یاشیندا             هه اوندان کیچیجیک، نه یوی‌رک اولا

اما ، زامان بئله حاللاردا خالق نكاح مرکزلرینین طلبلری واردی. قیز عایله‌ده بؤیویور، اونون عادت-عنعنه‌سینی گؤتورور، تربییه آلیردی. یالنیز حدی بولوغا چاتدیقدا، بو ایسه کیچیک یاشیندا دا، ۱۸-۲۰ یاشیندا دا باش وئره بیلردی، یعنی دوغارلیغی عایله قادینلاری طرفین‌ن بیلیننده نكاح گئرچک اولوردو. واختا قدر اوغلان قیزین "اوزونو گؤره"، "اوزونو آچا" بیلمزدی. اونا گؤره ده ماهنی‌دا:

گون اولا بیر گؤریدیم، نازلی یاریمین اوزونو. نئینیم آمان، آمان، ساری گلین

گؤزل خالقیمیز، میللتیمیز بؤیوک بیر روحیه، احوالاتی، میللی خصوصیتلریمیزی، عادت-عنعنه‌لریمیزی بیر کیچیک ماهنی‌یا یئرلشدیریب، غیری­عادی، مؤحتشم بیر صنعت -اثری، عابده یارادیب، بیزلر ایسه تأسف کی، نه اوخودوغوموزو آنلامادان اوخویوروق. بودور اصل فولکلور دوشونجه‌سی، دوهاسی، یوکسکلیگی بو خالقین. هر بیر موغنّی فولکلور نومونه‌لریمیزی ،او جومله­دن، «ساری گلینی» اوخومامیشدان اونون مغزینه، معناسینا واراجاق کی، اثری یاشایا بیلسین. اوندا علاقه یاراداجاقلار. آخی، بو میللتین آنلاييشي، دوهاسی کیمی سسینه، موسیقی دویومونا دا شوبهه یوخ‌دور. بیر مسئله‌یه ده توخونماق ایستردیم، موسیقی سؤزله دیله گتیریله بیلمه‌ین هیسلرین ایفاده فورماسی‌دیر. آخار سؤزله (شعرله) موسیقی بیرلشیب ماهنی، یعنی سؤزله ایفاده ائدیله بیلن و سؤزله ایفاده ائدیله بیلمه‌ین هیسلرین مجموع سونو یارادیر. اونا گؤره ده رقص ماهنیلاری یوخ‌دور. رقص موسیقی‌سی وار. اوینایان‌دا رقص موسیقی‌سیله اوینایین، ماهنیلارا قولاق آسین، ماهنیلارا اوینامایین.

حاضيرلايان : محمدرضا اسماعيل زاده

" />

اورمو فولکلورو کیتابی ایشیق اوزو گوردو

سالمان ممتازین یازدیغی کیمی ۱۷-جی عصرده یاشامیش«یاخشی آدلی بیر ساریشین و قاراخاللی قیزا عاشیق اولموش» ساری آشیق آدی ایله مشهور اولان آشیق عبدالله سئودیی یاخشینین وفاتیندان سونراچوخ یاشاماییب،آشاغی‌داکی بایاتی‌دا وصیتینی بئله ایفاده ائدیب:

 من آشیق ترسینه قوی،                          تر منی ترسینه قوی،

یاخشینین قیبله‌سینه،                             آشیقی ترسینه قوی.

باشقا بیر بایاتی‌سی دا بئله‌دیر:

 من آشیقم یار ساری،                             گئیینیبدی یار ساری،

قوربتده اؤلسه آشیق،                             اوزونو قوی یارساری.

 سالمان ممتازین یازدیغینا گؤره، آشیق «بایاتی‌سینین مضمونونا گؤره باسدیریلمیش و اوستونه گونبز تیکیلیب کی، بو گون آشیق گونبزی آدی ایله معروف و مشهوردور. آشیق گونبزی گول‌بیرد کندینین اؤزونده واقع اولوب، هکری چایینین سول تاییندا دیر. گونبزین اوستونده هئچ بیر یازی،تاریخ یوخدور. یالنیز قبیر داشینین اوزرینده بیر ساز شکلی قازیلیب. بوندان قیاس ائتمک اولارکی، آشیق سازدا چالارمش. دئییلنلره گؤره، صاف، پاک بیر عشق صاحبی اولدوغو اوچون یاخشی اؤلنده اونو اوشاق قبیریستانلیغین‌دا دفن ائدیرلر. یاخشینین مزاری اؤنونده ساری آشیق دیز چؤکور، مزارین باشیندا پروانه‌لر کیمی دولانیر. یاخشینین قبری ایسه هکری چایینین او بیری تاییندا، یولون آرخاسین‌دادیر. یاخشی آشیغین ایسته‌دیی کیمی قیبله‌یه، آشیق دا ترسینه گؤیولوب. هکری چاییدا بو ایکی قبرین آراسیندان آخماق‌دادیر.اهالینین بیر قیسمی آشیغی حاق آشیغی آدی ایله یاد ائده‌رک زیارته گلیرلر .س.ممتاز آشیغین قبرینین شکلینی ده«ساری آشیق» کیتابین‌دا وئریب. کیتابین اوز قابیغینین و قبرین شکلی بئله‌دیر.۱۹۲۷-جی ایلده آرخئولوقلار(باستان شناسلار) دا هکری چایینین ساحلینده‌کی قبیریستانلیق‌داکی اوزرینده ساز شکلی قازیلمیش قبری و گومبزی ۱۷-جی عصره و ساری آشیغا عایید ائدیبلر. ساری آشیق حاقیندا ایلک معلومات قاراداغینین «تذکیره-قاراداغی» اثرینده وئریلیب. تزکیره‌ده آشیغین اصلاً آرازین او تایینداکی قاراداغدان اولماسی،اورادان کؤچوب قاراباغین زنگه‌زور ماحالینین هکری چایی کناریندا گولبورد آدلی کندده یاشاماسی آدینین دا قوربانعلی اولدوغو،«ظاهراً بو ذاتی-پاک شیفته‌یی-روزیگاردیر. چوخ قدیم واختلاردا گلیب قاراباغین زنگه‌زور ماحالیندا هکری چایینین کنارین‌دا گولبورد آدلی قریه‌ده سکونت ائدیب»دئیه یازیلیب.

۱۹۲۰-۱۹۳۰-جو ایللرده امین عابد ساری آشیق حاقیندا معلومات وئره‌رک آدینین قریب اولدوغونو یازیر. ۱۹۲۷-جی ایلده سالمان مومتاز آشیغین آدینین عبدالله اولماسی و حیاتی حاقیندا «آشیق عبدالله» آدلی بیر یازیدا معلومات وئریر.سالمان مومتاز دا اونون قاراداغ ماحالیندان کؤچوب زنگه‌زور کندینه گلمه‌سینی، اورادان دا قاراداغلی کندینده ساکین اولدوغونو و بعضی روایتلره گؤره تخللوصونون «میثلی» اولدوغونو، یاخشییا آشیق اولدوقدان سونرا تخللوسونو «آشیق» قویدوغونو یازیب. بهلول بهجت ساریجا نبی آدلاندیردیغی ساری آشیغین عثمانلی دؤولتینین ایختیاریندا اولان آنادولو ایالتیندن دؤرد نفرله بیرلیکده صفوی شاهلارینا تابع اولان قاراباغ ویلایتینه گلدیینی،رنگی ساریبه‌نیز اولدوغو اوچون یولداشلارینین اونا ساریجا دئدیکلرینی، هکری چایینین سول کنارین‌دا کیچیک بیر کندده دول بیر قادینا قوناق اولدوغونو، قوناق قالدیغی ائوده گؤردویو یاخشی آدلی گؤزل قیزا عاشیق اولدوغونو، اونون سئوگیلی‌سی یاخشینی مولکدار یامان به‌یین زورلا آلیب ائوله‌نمه‌سینی، یاخشینین آناسینین کدریندن اؤلدویونو یازیر. چوخ کئچمه‌دن یاخشینین دا آغیر کدر ایچینده وفات ائتمه‌سیندن سونرا آشیقین تامامیله سارسیلیب چوخ کسکین بایاتیلار چاغیرماسیندان، نه قدر یاشادیغینی و نه یاشدا وفات ائتدیینی دوز گؤسترن بیر ایشاره اولمادیغیندان یازیر.

گؤروندویو کیمی، بنیزی ساری اولدوغو اوچون«ساری آشیق»کیمی تانینان آشیغین آدینی منبع‌لرده موختلیف شکیلده آدلاندیریبلار.«تذکیره-قاراداغی» ده آدی قوربانعلی، سالمان ممتازدا آشیق عبدالله، ساری آشیق، بهلول بهجتده ساریجا نبی آدلانیب.پروفسور. آزاد نبیئو دربند الیازماسیندا آشیغین آدینین عبدالله اولدوغونو و گولبوردا بوتاسینین دالینجا گلدیینی، الیازمادا «عبدالله گولبوردا بوتاسینین دالینجا گلدی، اؤزو ایله آتا-آناسینی دا گتیردی. یاخشینی قریب آشیغا وئرمه‌ییب آخیرت دونیاسینی ایتیرنلر پئشمان اولدولار. یاخشینین آیاغی آلتیندا عبداللهی تورپاغا قوی‌دولار. اوستونه گونبز تیکدیلر. آنجاق اینصاف ائله‌ییب یاخشینی گونبزه گتیریب آشیغا تاپشیرمادیلار. ساغلام جانلار ناحق یئره هاییف اولدو» شکلینده یازیلدیغینی قئید ائدیر.

گؤروندویو کیمی، ساری آشیق، اونون سئوداسی، حیاتی و ادبی ارثی تدقیقات‌چیلاری آز دوشوندورمه‌ییب. بو بیر حقیقتدیر کی، عشق فدایی سی اولان آشیق زنگین ادبی ارث بوراخیب گئدیب. او یالنیز بایاتیلاری ایله دئییل، تجنیس، مرببع، قوشما، جیغالی بایاتی، قیفیلبند بایاتی، بایاتی-باغلاما، تاپماجا کیمی شعر نؤعلرینده موستثنا پوئتیک نومونه‌لر یارادیب. آشیغین گئنیش مشاهیده، اولورکی محببت، زنگین بیلیینین، هیجران و حسرتینین محصولو اولان بو پوئزییا اینجیلرینین ایچری‌سینده اونون یاخشییا سؤیلدیکلری شعرلرین آیریجا یئری وار. گئنیش و هرطرفلی تدقیقاتا مؤحتاج اولان ساری آشیغین حیات و یارادیجی‌لیغی، بلالی سئوداسی حاقیندا هله چوخ دئییله‌جک، چوخ یازیلاجاق. بیز بو یازیمیزدا آشیغین محببتینین عنوانی اولان یاخشییا یازدیغی س.ممتاز و ب.بهجتین اونون حاقیندا توپلادیقلاری شعرلردن بیر نئچه نومونه وئرمکله کیفایتله‌نیریک:

آتلاندیق او زنگینی،                                     سونالار اوز‌ن گونو.

اؤلسون، آشیق گؤرمه‌سین،                            سندن ال اوز‌ن گونو.

  ****

من آشیق زینده دئییل،                                 عقلی اؤزونده دئییل،

کیم دئدی حاق جامالی،                              یاخشی اوزونده دئییل.

  ****

دردین منی جنگ ائیلر،                               وورار باشا دنگ ائیلر،

محببت آدام اؤلدورمز،                               سارالدیب بدرنگ ائیلر.

   ****

آشیق، یاخشییا مندن،                                خالین یاخشی یمن‌دن،

گئدیرسن سلام-دعا،                                    آپار یاخشییا مندن.

   ****

 آشیقم، یارا یاخشی،                                      طبیبی آرا یاخشی،

جانیمین درد یاراسین،                                  نه اولار یارا یاخشی.

   ****

آشیق، یاخشیدن گؤزلر،                        مورگون یاخشیدن گؤزلر،

باخدیقجا شیرین دوشر،                         دویماز یاخشیدان گؤزلر.

    ****

آشیقم، او یاماندی،                                او یاخشی، او یاماندی،

قورخورام آیری دوشم،                            یاخشیدان او یاماندی.

 حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

قیش فصلینین، بئله دئمک مومکون‌سه، اساس آتریبوتلارین‌دان بیری قاردیر. قار برکت، گلن ایلین محصول بوللوغو دئمک‌دیر. پاییز اکینلرینین قالین قارلا اؤرتولمه‌سی اونو هم شاختادان قورویور، هم ده یازدا بول سو ایله تعمین ائدیر. بونو آشاغی‌داکی فولکلور نومونه‌سی ده ایفاده ائدیر:

        بؤیوک چیلله، نار چیلله،

        آغ گول اوسته قار چیلله.

        تاخیللارا یورغان اول،

        باغچالارا بار، چیلله.

قار اؤرتویونون فای‌دالی اولماسی «قار اولماسا، بار اولماز»، «قار ایلی، وار ایلی» کیمی آتالار سؤزلرین‌ده ده عکس اولونوب.

قیش فسلین‌ده گئجه و گوندوز زامانی هاوانین نئجه کئچمه‌سی کیمی علامتلر ایلین عمومی وضعیتی حاقین‌دا فیکیر سؤیله‌مه‌یه ایمکان وئرمیش‌دیر. خالقیمیزین موشاهی‌ده‌لرینه گؤره، قیش فسلین‌ده گئجه‌لر آیاز، گوندوزلر دومان‌لی، بولودلو کئچرسه، بو، ایلین یاخشی کئچمیجیینه ایشاره‌دیر. عکسینه، قیش‌دا گوندوزلرین آیاز، گئجه‌لرین بولودلو، دومانلی کئچمه‌سی ایله ایسه ایلین خوش کئچیب اینسانلار اوچون فای‌دالی اولاجاغینا اینانیلیردی. قیش نه درجه‌ده سرت کئچ‌سه ده، خالقیمیز اونون گلیشینی بایرام کیمی قارشیلاییب، اونون گلمه‌سی ایله باغلی موختلیف عادتلر، اینام و مراسیملر یارادیب. خالقیمیز، ماراقلی‌دیر کی، یالنیز قیشین و یازین قارشیلانماسی اوچون مراسیملر تشکیل ائدیب. باشقا سؤزله دئسک، اولولاریمیز قیشی خوش قارشیلادیقلاری کیمی، اونو تنته‌نه‌لی شکیل‌ده ده یولا سالیبلار. عمومیتله، خالقیمیز قیشا یاغی، دوشمه‌ن، چتین‌لیک کیمی باخ‌سا دا، بو فسیل هم ده ایله‌نجه، ناغیل، آشیق مجلیسلری، قادینلارین توخوجولوق ایشلری ایله ده یاددا قالاردی. اینسانلار بوتون یورغون‌لوغونو قیش مؤوسومون‌ده آتار. قیش گؤروله‌جک ایشلرین آز اولماسی سببی ایله بیر دینله‌نمه و ایله‌نجه مؤوسومو حساب ائدیلیردی.

خالقیمیز قیش فسلینی خالق تقویمینه اویغون اولاراق، «چیلله» آدی ایله اوچ یئره بؤلوب. بونلاردان بؤیوک چیلله ۴۰ گون (۲۱ دئکابر-۳۰ یانوار)، کیچیک چیلله ۲۰ گون (۳۱ یانوار-۲۰ فئورال)، آلا چیلله و یا آلا چولپاو (بوز آی دا دئییلیر) ایسه بیر آی (۲۰ فئورال-۲۰ مارت) داوام ائدیر. چیلله بایرامی، چیلله گئجه‌سی قیش باشلاندیغی گون قئید ائدیلیر. چیلله گئجه‌سی ایلین ۳۶۵ گئجه‌سینین ان اوزونو و قیشین باشلانغیج گئجه‌سی‌دیر. منبع‌لرده قئید ائدیلیر کی، «چیلله» «چئهیل» سؤزون‌دن‌دیر، معناسی «قیرخ» دئمک‌دیر. خالق آراسین‌دا «آغیرلیق، درد، کرامت، خسته‌لیک» معنالارین‌دا دا باشا دوشولور. چیلله بایرامی خصوصی قئید ائدیلر، بو بایراما هله بیر نئچه گون اول‌دن حاضرلیق گؤرولردی. بایرام گونو، دئمک اولار کی، بوتون ائولرده  چیلله قارپیزی کسیلردی. هر کس چالیشاردی کی، همین گون ائوین‌ده چیلله قارپیزی اولسون. قارپیز چیلله گئجه‌سینین ان گؤزل پایی حساب اولونور. اکثر عائله‌لر بئله قارپیزلاری اولجه‌دن آلیب ساخلایاردیلار. ائتنوقرافیک ماتئریاللارا اساس‌لاناراق دئمک اولار کی، ناخچیوانین آرازبویو کندلرینین اکثریتین‌ده چوخ دا بؤیوک اولمایان، قالینقابیق‌لی خصوصی قارپیز نؤوو اکیلمیش‌دیر کی، بئله قارپیزلاری اوزون مدت، حتی نووروزا قدر ساخلاماق اولورموش. چیلله‌یه ساخلانیلاجاق قارپیز تام یئتیشممیش و ساپلاق‌لی اولسا، داها یاخشی قالار. چیلله قارپیزی خاراب اولماسین دئیه، اونو اوت و یا سامانین ایچری‌سین‌ده ساخلاییردیلار. 

چیلله قارپیزینا بوللوق، برکت رمزی کیمی باخیلیر. ائتنوقرافیک ماتئریاللارا گؤره، چیلله گئجه‌سین‌ده قارپیز کسمک قیشی خوش قارشیلاماقلا برابر، اوندان قورخماماغا ایشاره‌دیر. دیگر معلوماتا گؤره، چیلله‌ده قارپیز کسه‌ن‌ده دئیرلر کی، «آی قارپیز، سنی من نئجه کسیرم‌سه، چیلله‌نی ده بئله تئز کسیم». یعنی قیشا، شاختایا یئنی‌لمییم، اونو دردسیز، بلاسیز باشا ووروم. بعضی رایونلاردا (اوردوباد، شرور) یاش‌لی اینسانلارین وئردیی معلوماتا گؤره، چیلله‌ده قارپیز کسیلیر کی، گونوموز قیرمیزی، یعنی گونش‌لی اولسون. چیلله قارپیزی کسیله‌ن واخت خالق آراسین‌دا نیتئتمه عادتی ده ایجرا اولونور. بو زامان قارپیزین باش طرفینی کسه‌رک دؤرد یئره آییریب آتیرلار. اگر ایکی‌سی عینی رنگ‌ده – آغ و یا یاشیل اولارسا، نیت قبول ائدیلمیش حساب اولونور. بو دا بئله بیر فیکیر سؤیله‌مه‌یه اساس وئریر کی، چیلله گئجه‌سی قارپیزین قابیغینین بیر حیسه‌سینین دؤرد یئره بؤلونوب نیت توتوب آتیلماسی، بلکه ده، دؤرد فسیلله، آتیلان قارپیز قابیقلارینین رنگلرینه اویغون (آغ و یاشیل) نیتین قبول اولماسی ایسه فسیللرین علامتلری ایله الاقداردیر. بون‌دان باشقا، قارپیز کسیب یئددی ائوه پای گؤندریلیردی. چیلله بایرامی گونو نیشان‌لی قیزلارین، تزه گلینلرین بایرام گؤروشونه (چیلله بایرامینا) گئدردیلر. بایرام‌لیقلار ایچری‌سین‌ده چیلله قارپیزی خصوصی یئر توتاردی.

        بو قارپیز، چیله قارپیز،

        دوشوب‌دور دیله قارپیز.

        ییغیلیب خونچالارا

        گئدیر یارگیله قارپیز.

شرور رایونونون بعضی کندلرین‌دن توپلانمیش ماتئریاللارا گؤره، نیشان‌لی قیزلارا قارپیز آپاران‌دا اونون یانینا بیچاق دا قویارمیشلار. قارپیز آپاریلان بیچاقلا کسیلر و سونرا یئنی‌دن اوغلان ائوینه قایتاریلارمیش.اوردوباد بؤلگه‌سین‌ده ایسه همین گون ائوده اون یئمکلری (خشیل، ترک، قویماق)، هدیک بیشیریلر، قووورغا قوورولار، قوووت چکیلرمیش.ائتنوقرافیک ماتئریاللارا اساس‌لاناراق دئمک اولار کی، چیلله‌ده قارپیز اولمادیق‌دا بئله، باشقا بیر مئیوه کسیلمه‌لی‌دیر. خالق آراسین‌داکی اینانجا گؤره، کیم بو گئجه چوخ‌لو مئیوه یئسه، او، بوتون قیشی خستلنمز. اوردوباد بؤلگه‌سینین بعضی کندلرین‌ده مؤوجود اولان عادته اساساً، چیلله‌ده قارپیز یوخ‌دورسا، اورکلر سرین اولسون دئیه، قاتیق یئیردیلر. همین گئجه سوفره‌یه آدلاری «ق» حرفی ایله باشلایان نعمتلر دوزولرمیش؛ مثلاً: قارپیز، قووون، قاتیق، قووورغا، قایساوا، قووورما، قوووت و سایر. قئید ائدک کی، قارپیزین قیرمیزی رنگ‌ده اولماسی  گونشین رمزی کیمی ساییلا بیلر کی، بو دا ایستی‌لیگی چاغیرماق آنلامی ایله باغلی‌دیر. ائتنوقرافیک ماتئریاللارا گؤره، خالق تقویمینه اویغون اولاراق، بؤیوک چیلله‌نین بیرینجی اونگونلویو (دئکابر آیی) «قاری قاتیل‌دی کوفله‌یه»، یانوار آیینین اولی ایسه «قاریبوغان» آدلانیر. بؤیوک چیلله‌نین سونلارینا ایسه «قوردون اینسانا یئریک‌لییه‌ن دؤورو» دئییلمیش‌دیر. بو دا اونونلا الاقداردیر کی، ایلین بو دؤورون‌ده قورد (جاناوار) آج قالدیغی اوچون اینسانلارا دا هوجوم ائدیر. قیشین برک شاختالی گونلرینه هم ده «قیشین قولون (آتین بالاسی) سالماسی» دؤورو دئییلیر.

چیلله ایله باغلی عادتلردن بحث ائدرکه‌ن اونو دا قئید ائتملیگیک کی، بزه‌ن بو بایرام زردوشتلوکله الاقلندیریلیر. بو، تامامیله یانلیش فیکیردیر. چیلله بایرامی خالق تقوی‌می ایله باغلی کئچیریله‌ن بایراملاردان بیری‌دیر.ناخچیوان‌دا قیشین بزیی اولان قارین اهالی آراسین‌دا بیلینه‌ن آدلاری اولموش‌دور. بونلار قوشباشی، چوبانیارماسی، کپک، قاریئیه‌ن، پوسک و سایردن عبارت‌دیر.ناخچیوان‌دا قیشلا باغلی تقویم عادتلری تاریخین ایلکین دؤورلرین‌ده فورمالاشماقلا بیر سیرا خصوصیتلرینه گؤره دیگر تورک خالقلاری ایله اورتاق جهتلره مالیک‌دیر.

آسف اوروجوو

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

جئهیز آلماق بلکه ده والدينلری قیز اوشاقلاری دوغولان گوندن ناراحات ائد‌ن مسئله‌لردن بیری‌دیر. اصلینده بو بیر عادت‌دیر ایلک ائولیلره بیر یاردیم مقصدی داشیییر. زامان کئچدیکجه توی عادتلری دَییشسه ده، جئهیز مسئله‌سی دَییشمز اولاراق قالیر. داها دوغروسو دَییشیر. اما قیز طرفینین ایشینی داها دا چتینلش‌دیرمک یولو ایله.جئهیز ندیر؟ بونو هرکس قیزلارین آتا ائویندن اَر ائوینه گتیردیی اشیالار کیمی باشا دوشور. بیر چوخ اؤلکه‌لرده قیز اوشاغی هله یئتکینلیک یاشینا چاتمامیشدان اونون اوچون جئهیز توپلانیر. جئهیز عادتاً، موختلیف نؤع مبل­لاردان، برقي وسايلدان، خالچا و یاتاق دستلریندن، معیشت اشیالاریندان و ... عبارت اولور. جئهیزین اروپا، جنوبی آسیا، آفریقا و دونیانین دیگر یئرلرینده اوزون تاریخی وار. اونون اساس وظيفه­لري-اَرین یئنی بیر ائو قورماسی اوچون اونا دستک اولماق، اَری وفات ائتدیكده حیات یولداشینی تامین ائتمک. اروپادا جئهیز بؤیوک عائله‌لرین گوج و ثروت قورماغینا و نیکاح واسطه‌سیله اتفاق سیاستین‌ده بؤیوک رول اویناماغا ایمکان وئریردی.

اورتا عصرلرده قیز دوغولاندان درحال سونرا جئهیز توپلانیلماسینا باشلانیلیردی. جئهیز اساساً الده قاییرما یورغان، یاستیق، دوششك، پرده‌لر، موختلیف قاب دستلری، بزک اشیالاری، قیزیل، بولور، خالچالار و ...عبارت اولور. جئهیز وئره‌نین ایمکانین‌دان آسيلی اولاراق زامانلا جئهیزه پالتار و قیمتلی وسايل- اهمیتلی مبلغلر علاوه اولونماغا باشلاندی. بوگون دونیادا عنعنوی جئهیز هله ده مؤوجوددور،لاکین ایندی بؤیوک حیسه‌سینی بؤیوک مبلغلر، اوستگل خصوصیله موهوم شخصی املاک و داشینماز املاک توتور.اَره وئریلن قیزا آتا ائویندن گونده‌لیک حیات، ائو-ائشیک اوچون اَن واجیب ساییلان اشیالار وئریلیر. اوللر قیز ائوی بو اشیالاری اوغلان ائویندن آلدیغی باشلیغین حسابینا الده ائدیردی. ایللرکئچدیکجه بو عادتین فورماسی و آلینما منبعی دییشیک‌لییه معروض قالیب.

واختیله کاسیب عائله‌لرده جئهیز آناسین‌دان قیزینا بیر میراث تک اؤتورولوردو. قیز دوغولدوغو گوندن باشلایاراق، آناسی اؤز جئهیزیندن قالمیش اشیالاری و چاتمایانلاری یئنيدن آلاراق علاوه ائدیلیر، آیریجا بیر صاندیغا ییغیردی. ائل-اوبا قايداسینا گؤره، ائو اشیالارینین چوخونو نیشانلی قیز اؤزو حاظیرلاییر، خالچا، جوراب توخویور، ساعات­قابی، تنبکی کیسه‌سی و ... تیکیردی. وارلی عائله‌لرده ایسه جئهیزی تامامیله یئنيدن توپلایاردیلار. تداروک ایشلری بؤیوک نیشان تاخدی مراسیمیندن سونرا توی گونلرینه قدر داوام ائتدیریلیردی. بو مدت عرضینده همین آوادانلیغین بیر حیصه‌سی قوهوم-قونشو قادینلارین کمکیله دوزلیر، یون یویولوب دارانیر، یورغان-دؤشک توتولور، خالچا-پالاز توخونور و ... واجیب ایشلر گؤرولوردو.

یاخین قوهوملارین وئردیی و قوناقلارین اؤزلری ایله قیز تویونا گتیردیکلری هديه‌لر ده جئهیزه قاتیلیردی. قیز ائوی کاسیب اولدوقدا، چوخ واخت آداخلی اوغلان اؤزو بو اشیالاری توپلاییب توی گونونه قدر قیزگیله چاتدیریر و گلین­آپاردی مراسیمینده اونو گلین قیز ایله بیرلیكده اَر ائوینه داشیییردی. کئچن عصرین اوللرینده قئيده آلینان و جئهیزه داخیل اولان عنعنوی اشیالار هر عائله اوچون واجیب ساییلان قوران کیتابی، اوستونده ناماز قیلماق اوچون ابریشم شال‌دان تیکیلمیش ایکی-اوچ جاناماز، مؤهورقابی، یوز بیر دانه‌لی تسبئح. داها سونرا ایکی آدام‌لیق قیرمیزی یورغان و قیرمیزی مخمردن اوزلنمیش بؤیوک تاخت دؤشه­یی، ایکی یون دؤشکچه، ایکی موتککه، بیر بؤیوک نازبالینج، قاییناتا-قایینانا اوچون ایکی کیچیک دؤشک. نیشانلی قیزین اؤزو، یاخود قیز ائوی قادینلاری طرفیندن بی اوچون حاظیرلانمیش تیکمه ال ایشلری ،تیرمه آراخچین، ایپک داراق­قابی، ساعات­قابی، اون ایکی عدد تنبکی و پول کیسه‌سی، ۲۰-۳۰ جوت چاریق­باغی، آت اوچون زینپوش، قلمدان­قابی و ... یئنه معیشت اوچون سوفره، ال-اوز دسمالی، ایستی قابلاری قال‌دیرماق اوچون یئددی جوت "توتقاج" و ...

گلینین اؤزو اوچون سورمه‌دان، عطیرقابی، قایچی­قابی، اینه­قابی، سایی یئددی اولماقلا اینه، ایپک تومانباغی، تاخچا و گوزگو پرده‌سی، قارا آیاغداشی و ... بونلاردان باشقا، بیر" صاندیق"، یون معمولاتین‌دان بیر-ایکی خالچا-پالاز، جامه‌دان-مفرش، خورجون، ساخسی قاب-قاجاقدان نئهره، کوپه، کوزه، آغاج معمولاتین‌دان یئددی تاختا قاشیق، چاناق، چؤمچه،چؤرک­قابی، بازاردان آلینمیش تزه، یاخود یئنیجه قالایلانمیش میس قاب-قاجاق، گلینین یویونماسی اوچون بؤیوک تئشت، قازان، گولابزن، میس آفتافا-لَیه­ن، حامام سطيلی، آلتی کاباب شیشی و ... دمير اشیالار. ائل-اوبا عادتینه گؤره بوراداکی میس، یاخود ساخسی سو قابلارینی یئنی منزیله اصلا بوش آپارماق اولمازدی، اونلار حؤکماً سو ایله دولدورولمالی ایدیلر. بوندان علاوه، گلین اؤزو ایله اَر ائوینه موختلیف رنگلی پارچالاردان تیکیلمیش یئددی کیچیک توربادا  یئددی جور تاخیل نؤوو بوغ‌دا، آرپا، دویو، مرجی، نوخود، لوبیا، داری و اوغورسویو دئییلن بیر سهنگ تمیز ایچمه‌لی سو و بیر قاب نفت آپاراردی. قايدایا گؤره، قیز گلین کؤچورولدوكده، آیاق­قابی‌سیندان باشقا، ایستدیی بوتون پالتارلارینی یئنی منزیلینه آپارا بیلر. اما بعضی یئرلرین عادتینجه، گلینین بختی آغ اولسون دئیه، جئهیزله، بعضاً ایسه ائله قیزین اؤزویله اونون بیرتای کؤهنه آیاق­قابی‌سی دا اَر ائوینه آپاریلارمیش.

جئهیز اشیالاری سیاهییا آلیندیق‌دان سونرا بدنظردن قورونماق‌دان اؤترو اونلاری قیرمیزی قایتان و لئنتلرله سارییاراق جئجیم صاندیقلارینا یئرلشدیررمیشلر. اؤتن عصرلرده وارلی عائله‌لردن اره وئریلن قیزلارین آتا-آناسی اؤولادلارینا مال-قارا سوروسو، ائو-امارت، زمی و باغ-باغچا کیمی هديه‌لر قوشور، حؤکمدارلار ایسه گلین کؤچوردوکلری قیزلارینا، بیر عادت اولاراق، گئنیش بیر اراضی و یا بیر نئچه کند باغیشلاییبلار. عادته گؤره قیزا وئریلن بوتون اشیالار اونون شخصی مالی حساب ائدیلیر. موختلیف بؤلگه‌لرده قیز اره وئردیک‌ده اونا قوشولان جئهیزه "آغیرلیق"، "بارخانا/قیز بارخاناسی"، "وئردیک/وئردوک"، "دده­وئردی/دده‌مالی"، "مال"،"اؤللوخ-دیریلیخ"، "صدقه"، "تجهیز"، "توتی"، "جئهیز  قوشما/جئهیزله‌مه/جئهیزچی‌لیک"، "جئر-جئهیز" و بو کیمی آدلار داشیییر. اونون "جئهاز/جئییز/جیهاز" دئییلیش شکیللری ده واردیر.

جئهیز معیشتیمیزین بیر پارچاسینا چئوریلیب. معاصر دؤوروموزده ده چوخ جئهیزی اولدوغو اوچون ترجیح ائدیلن ائولی‌لیکلر وار. مثلاً، قیزین آتاسی ایمکانلی آدام‌دیر-دئمک کی، قیزینا یاخشی جئهیز وئره‌جک. ائو، ماشین کیمی املاک­لار دوشونولرکن، اینسان شخصیتی کناردا قالیر. قونشودان قالما گئری، دئیيمی ایله ایمکانی ضعیف اولانلار دا یاخشی جئهیز آلماق اوچون بوتون ایمکانلارینی سفربر ائدیر. حتی ائوینی ساتانلار دا اولور. بونو دا باجارمایانلار بانکلاردان بؤیوک مبلغلرده وام آلیر و آسيلی وضعیته دوشورلر. ایللرله بو وامي اؤد‌مک مجبوریتین‌ده قالیرلار. ائله عائله‌لر وار کی، قیزی اوچون جئهیز آلماق اوچون گؤتوردویو بورج پوللاری «نوه‌مین تویو اولونجا آنجاق بیتیررم»-دئیه ایضاح ائدیر. اؤولادلار دا والدينلرین‌دن نه اولورسا-اولسون یاخشی جئهیز طلب ائدیر. چونکی صاباح‌دان باشینا وورماق مصيبتي وار. اگر گلین یاخشی جئهیز گتیرمه‌ییب‌سه، اونون گونو قارا اولور. قیزلار وارلی آتاسی اولان اوغلان آختاریرلار، اوغلانلار دا عینیله. اما اینسانلار باشا دوشملیدیرلر کی، والدينلرین وار-دؤولتی اونو قازانان اینسانلارا مخصوص‌دور. قاییناتانین وار-دؤولتینین اونون اؤولادی ایله ائوله‌نن اینسانا عاييداتی یوخ‌دور. ائوله‌نه‌جک اولان اینسانلار اؤز قوه‌لرینه گوونمه­لیدیرلر. یالنیز بیرلیک‌ده قازاندیقلاری اونلارین شخصی مولکو حساب اولونور. دوزدور، والدينلرین یئنی قورولان عائله‌یه دستیه­ی منفی یوخ، مثبت حال‌دیر.  اما بو دستک داها چوخ معنوی یؤن‌ده اولارسا، داها خئییرلی اولار.

 اوغلان اؤز آتاسینین پولونا، قیزدا گتیردیی جئهیزه گوونیب، مسئولیت حسیندن اوزاقلاشیر. بو گون بو جور عائله‌لرین سایی کیفایت قدردیر. اگر عائله‌نین مؤحكم‌لیگی وئریلن جئهیزین میقداریندان آسيلی اولسايدی، او زامان گوندن-گونه بو ساحه‌ده ایر‌لی گئدن عائله‌لر داها مؤحكم اولاردی. آنجاق بوشانمالارین سایی بو جور عائله‌لرده داها چوخ اولور. اینسانلارا-قیزا و اوغلانا جئهیزدن اول معنوی دیرلر اؤیردیلمه‌لی، معاصر چتین حیات‌دا قازانماغین یوللاری آشیلانمالی‌دیر. اوشاغین ایستعدادین‌دان آسيلی اولاراق بیلیک و یاخود هر هانسی بیر قابیلیتلر آشیلانمالی‌دیر. خصوصیله، قیزلار اوچون ده بو اؤنملي‌دیر. بو گون بیر قیزین نه قدر چوخ جئهیزی اولورسا-اولسون صاباح بیر چتین وضعیت‌ده قالدیق‌دا- یا بوشاندیق‌دا و یاخود حیات یولداشینین باشینا بیر ایش گلدیكده همین جئهیزلر بیر ایشه یارامایاجاق. اما قیزلار اونلارا وئریلن باجاریقلارلا  حیاتلارینی قورتارا بیلرلر. و یاخود دا موطلق دئییل کی، نسه بیر بدبخت ایش باش وئرسین، اؤز دسته­یی ایله حیات یولداشینین یانیندا اولان قیزلار عائله‌یه هم معنوی، هم ده مادی دایاق دورماقلا اونو داها دا مؤحکملندیریر. اؤولادلارینا یاخشی تربییه وئریرکی، بونو دا هئچ بیر جئهیز اوز ائده بیلمز. جئهیز عاملی ایسه داها چوخ میللی دیرلری عکس ائتدیرن اشیالاردان اولسا داها یاخشی اولار. اونلار ائوین باش كونجونده قویولار و وطنین، عائله‌نین دیرینی هر آن عائله عضولرینه خاطیرلادار. بو جور عائله‌لرده ده حضور و خؤشبخت‌لیک اولار. من باشقا بیرینین یانین‌دا سینماییم- دئیه، خرجه گیرمک، مین-بیر اذیتله جئهیز آلماق، سونرا دا ایللرله بو بورجدان قورتارا بیلمه­میین عائله خوشبخت‌لیگی ایله هئچ بیر علاقه‌سی یوخ‌دور.آتالار و خصوصاً آنالار تشريفات آدامين ائوين ييخار بير آز اوزوموزه قاييتمالي ييق . قيزين خوشبختليي جئهيز دئييل اونون نجابتي و ائو ييغماسي و سليقه سي و هربارماغيندن بير هنر ياغماسي دير. اوز ائوينده اولمايان وساييلي جئهيز اوچون قيزيان آلماق اوز ياشاييشين اوچون بير ظلم دير. جئهيز جاوانلار اوچون بويوك داياقدير اما سيز اللهييز قويون جاوانلار بيرآزدا اوز آياقلارينين اوستونده دورسونلار. 

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

نئهره چالخاما مراحيلينده خصوصی نغمه‌لر اوخونور. بو نغمه‌لره سایالار دئییلیر.گؤرونور، نئهره چالخالاماقلا باغلی نغمه‌لر مالدار طایفالار آراسیندا یاراندیغی اوچون بئله آدلانیر، سایاچی سؤزلری ایله بو نغمه لرین آراسیندا هم مضمون، همده موسیقی یاخینلیغی مؤوجوددور. همین سایالاردا نئهره چالخاما مراحلي ایله علاقه­دار ریتم واردیر. نئهره‌نین چیخاردیغی مئلودیک سس نغمه‌نی تاماملاییر:

نئهره‌م اول، اول، یاغنان دول، دول، ائویمه قوناق گلیب‌دیر، آشیم یاوان قالیب‌دیر .

نئهره حاقیندا سایالار شكلی خصوصیتلرینه گؤره بیر-بیریندن فرق‌لنیر.ریتم، آهنگ عینی‌لیگی ایسه بو نغمه‌لری بیرلشدیریر:

         آیرانیم، آیریل، آیریل،                    یاغ سنه، قایماق منه.

         دویرانیم، آیریل، آیریل.                  گَل، یاغیم، گَل، گَل،

         نئهره‌نی یایماق منه،                 قایماغیم گَل، گَل .

نئهره حاقین‌دا سایالار ائیدیرمه‌لره یاخیندیر. موسیقی­سینه و شكلی خصوصیتلرینه گؤره هر ایکی نغمه بیر-بیرینه اوخشاییر. سایالاردا نئهره چالخالایانین آرزولاری ایفاده اولونموش، گونو-گذرانی تصویر ائدیلمیشدیر. محرم.قاسيملی نینن توپلاییب چاپ ائتدیردیی ''نئهره نغمه‌سی" ده پوئتیک قورولوشونا گؤره دیگر نغمه‌لره بنزییر:

      کره‌سی آت باشیجا!                          باغدا بارین عشقینه،

      آیرانی گؤز یاشیجا!                        داغدا قارین عشقینه.

      آرتسین مین-برکتی                       من سنه اَل وورموشام

      قیرخ کولفتین آشیجا!                       ایماملارین عشقینه.

      نهره‌م گَل ای، نهره‌م گَل،           نهره‌م گَل ای، نهره‌م گَل،

      ترپن گل ای، ترپن گل!             ترپن گل ای، ترپن گی!

چَتن- چَتن بالام وار، نرگیزیم وار، لالام وار. اَلیم آمان‌دا قویما، گؤزو یولدا قالان وار. نهره‌م گل ای، نهره‌م گل، ترپن گَل ای، ترپن گَل!

بؤلگه‌لرده کئچیریلن "ساغیجی گونو"نده سایاچی سؤزلری و ائیدیرمه‌لرله یاناشی نئهره حاقیندا سایالار دا اوخونور. تدبیرین تشکیل اولوندوغو میدانچانین بیر طرفینده قادینلار نئهره چالخاییرلار: سونرا سؤز شعره، نغمه‌یه وئریلیردی. بو شعرلرده، نغمه‌لرده ساغیجی امه­ییی، حیواندار هنری ترننوم اولونوردو. ت .بابایئو و ف.علي يئوين قلمه آلدیقلاري نغمه نئهره حاقین‌دا:

         نئهره‌نی چالخا-چالخا،                      یاغینی بارداغا ییغ،

         قویما سله‌سی قالخا.                       آیرانی پایلا خالخا .

مالدارلار سوددن موختلیف محصوللار آلینماسیندا موختلیف نئهره‌لردن ایستیفاده ائتمیشلر. ائتنوقرافیک ماتئریاللاردا گیل نئهره‌لرین ميلاددان اوچ مین ایل ايره­لي معلوم اولدوغو گؤستریلیر . گیل نئهره‌لر سودون چالخالانماسیندا گئنیش ایستیفاده ائدیلن قابلار اولموش‌دور. نئهره تئز چالخالانسین دئیه اونون ایچری‌سینه قاشیق، بیچاق و باشقا شئیلر قویارمیشلار، سونرالار ایسه گیل نئهره‌لرین اوتوراجاقلارينا ممه­جیکلر برکیدیلیر.گیل نئهره‌لر اوتوراق مالدارلار اوچون الوئریشلی اولموش‌دور: گیل نئهره‌لر ایکی فورمادا - قولپلو و قولپسوز دوزلدیلیردی. اونون گؤوده‌سی یومورتاواری شکیلده اولوب، گیل سهنگ کیمی، اوتوراجاغی یاستی و اوزونسوو بوغازلی‌دیر، بوغازدان بیر قدر آشاغيدا کیچیک دلیک یئرلشدیریلمیش‌دیر. دلییه سالینمیش چوبوق واسطه‌سیله نئهره‌نین ایچری‌سینده یاغین حاضر اولوب­اولماماسینی یوخلاییر و چالخالانما زامانی توپلانمیش هاوا بوراخیلیردی . نئهره حاقین‌دا نغمه‌لردن بیرینده دئییلیر:

نئهره‌مه چکدیم سله، چالخامیم باشا گله.

سله ائرکک حیوانین دؤشوندن حاضرلانیر. گرک امجکلرین گؤزتی آچیلمامیش اولسون کی، نئهره چالخالانارکن سود سیزماسین.سله‌نی قویونون باغیرساغین‌دان حاضیرلانمیش"ایپله" نئهره‌نین آغزینا سارییرلار کؤچ زامانی گیل نئهره‌لرین بیر یئردن باشقا یئره آپاریلماسا چتین‌لیک تؤره­دیردی. داها دوغروسو، اونلار تئز سینیردی. بونا گؤره ده، مالدارلار آغاج و دری نئهره‌لردن ایستیفاده ائدیردیلر: کسیلمیش خیردا بوینوزلو حیوانین دری‌سینی آستارينا چئویره‌رک بیر قدر قورودور، سونرا .ایسه یونونو یولورلار، یولونموش درینی دوزلاییب، بیر نئچه مدت گونده ساخلاییرلار.سونرا اونو یئنيدن قورودورلار. اوندان نئهره قاییرماق اوچون درینین قوللارينا چیلیک کئچیریب مؤحکم باغلاییرلار. نئهره‌نی بیر قدر ده سودا یومشالتدیقدان سونرا ایستیفاده ائدیرلر.

دری مالدارلیق محصوللارينين(ییغینتینین) ساخلانیلماسیندا داها چوخ کارا گلیر. تولوق(ائیمه)، موتال ییغینتی ساخلانیلان دری قابلاردیر. ائیمه دری نئهره‌یه دئییلیر. ائیمه‌یه قاتیق، یاغدا دولدورورلار. ائیمه"ایچینده قاتیق، آیران و ... ساخلاماق اوچون قویون و یا کئچی دری‌سیندن توربا يادئييرلر. تولوق نئهره‌لر تئز خاراب اولور و بونا گؤره ده آرخولوژی قازینتیلار زامانی بئله نئهره‌لر الده ائدیلمه­میش‌دیر: لاکین متخصصلرین اکثریتینین فیکرینجه، ایلک نئهره محض تولوق شکلینده اولموش‌دور. اونو دوزلتمک اوچون آشیلانمیش درینین اطراف چیخینتیلارینی چیلیکلییر و ییغینتیي اونون بوغازیندان تؤکه‌رک یئرده چالخالایيرمیشلار. تولوق نئهره‌نین آغاج چاتمادان آسماقلا دا چالخالانماسی اوصولو معلوم‌دور" . ائیرمه‌نین حاضرلانماسی ایله باغلی فولکلور نومونه‌سینده دئییلیر:

آلچانی سویدوم، سویدوم، قابیغین بویاق قویدوم،بو بویاق نه بویاسی؟ ائیمه‌م آلا دویاسی

یونو قاشینمیش دری، آلچا آغاجی قابیغینین رنگینه توتولور (قاینادیلیر). دری برکییر و قیرمیزيمتول رنگه چالیر، ائیمه، عادتاً، کئچی دری‌سیندن حاضرلانیر. کئچی دری‌سی قویون دری‌سینه نسبتاً داواملی اولور. سون دؤورلرده دری نئهره‌لری نادیر حاللاردا یئرده چالخالاییردیلار. اونو آغاجدان، یاخود بو مقصد اوچون باسدیریلمیش دیرکلردن آساراق چالخالاییرلار . موسیقی شوناس عبدوالله یئو ده آذربایجاندا اوچ نؤع نئهره ایشلدیلدیینی بیلدیریر: قویون و یا کئچی دری‌سیندن حاضیرلانان تیووق، گیلدن حاضرلانان کوپ و موختلیف آغاج ماتئریاللارین‌دان حاضرلانان آرخید. تدقیقاتچی تولوغو نئهره‌نین ان قدیم نؤع، آسما نئهره‌نی ایسه نیسبتاً گئج ایستیفاده ائدیلن نؤع ساییر، نئهره‌نین قورولوش و فورماسینی، بیر محلولدان (قاتیق‌دان) ایکی محلولون (یاغ و آیران) آلینماسینی خالقین کائنات حاقیندا تصووورلری، ایناملاری ایله باغلاییر . عبدالله­یئو نئهره‌نی بیر قايدا اولاراق قادینلارین چالخاماسینی و نئهره حاقیندا هاوالاری دا قادینلارین ایفا ائتمه­سینی بئله معنالاندیریر:

نئهره‌نین معیشتده گؤردویو ایش آرتیم، تؤره‌مه مضمونو داشیدیغیندان، هم ده بو آرتیم، تؤره‌مه دیشی حیوانلارين وئردیی نعمت حسابینا الده ائدیلدییندن نئهره‌نی چالخاماق دا محض قادینا عایید ائدیلمیش‌دیر"بایاتی شیراز"موغامین‌دا "نئهروانی" آدلی تئمپ مؤوجوددور، همین موسیقی پارچاسی اینگرلی ریتمی ایله یاددا قالیر کی، بونون دا منشایی نئهره حاقین‌دا سایالارين موسیقی‌سی ایله باغلی‌دیر. سایالارين موسیقی‌سی نئهره چالخالانان زامان آلينان ریتم اوزرینده قورولور. "نئهروانی" موسیقی مئلودییاسی ''بایاتی شیراز" موغامينا کؤکلنمیش آشیق هاوالارين‌دا دا موشاهيده اولونور. چوخ گومان کی، نئهره چالخالانان زامان آلينان سسه اویغون یارانمیش"نئهروانی"هاواسی موغاملارا آشیق موسیقی‌سیندن کئچمیش‌دیر . بونو نغمه‌نین متنیندن ده موشاهيده ائتمک: مومکون‌دور:

         گوپ-گوپ ائیلر بو نئهره‌م،           کؤرپه قوز(او)لار قوچ اولدو،

         گوپ-گوپ ائیلر بو نئهره‌م.           تئز گلی‌دی بو نئهره‌م .

شوبهه‌سیز، امک پروسئسیندن گلن ریتم موسیقینی. بیچیمله­دیی کیمی، نغمه‌نین متنینه ده تاثیرسیز قالمیر. بئله نغمه‌لرده موسیقینین ریتمی شعرین دورغولاري ایله اوست-اوسته دوشور. شعرین متنی حیصه‌لره بؤلونوب آوازلا اوخوندوغونا گؤره، هم موغامدا، همده آشیق موسیقیسینده موسيقي حاضيرلاماقينا گئنیش ایمکانلار یارانیر. متنده‌کی و موسیقی‌ده‌کی ریتمیک ائنمه مقامينين اوست-اوستس دوشمه‌سی حالی ائیدیرمه‌لرده ده مؤوجوددور. بایاتی شکیللي نغمه‌لرده سایاچی سؤزلرینین آهنگی واردیر:

         نئهره‌نی دولدور، ننه،                   کره‌مین سودو گلدی،

         سله‌سین قالدیر، ننه.                     کوره‌مین سودو گلدی.

         آیرانین جننت سویو،                   نئهره‌نی یایدیم، ننه،

         چالخامین بالدیر، ننه.                 چالخامین بودو گلدی .

عبدالله­یئو نئهره هاوالارینين مئلودییاسینی ساکیت، نوازیشکار موسیقی نومونه‌سی ساییر: نئهره‌یه اوخونان هاوالارين روحو لایلا و اوخشامالارا یاخین‌دیر. نئهره‌نین آذربایجان معیشتینه مؤحکم داخیل اولماسی اونونلا باغلی بیر سیرا عادت و عنعنه‌لرین یارانماسما سبب اولموش‌دور کی، مالدارلار بو عادت و عنعنه‌لره جدی شکیلده عمل ائدیردیلر. مالدار ایناملارين ایچری‌سینده نئهره‌نین اؤزل یئری واردیر. بئله کی، نئهره چالخالاماق اوچون سیناقدان چیخاریلمیش اوغورلو گون اساس گؤتورولوردو. نئهره‌نین اوستوندن کئچمک قباحت ساییلیردی. خالقین اوزون مددتلی تجروبه‌سینه اساس‌لاناراق، نئهره‌نین ایچری‌سینه چیلیکلر آتیلیردی کی، یاغ تئز گل‌سین. نئهره‌یه تؤکولن ییغینتینین اوزرینه مؤوسيمدن آسيلی اولاراق مووافیق ایستيلیكده سو علاوه ائدیله‌رک چالخالانیردی. نئهره بوشالدیلاندان سونرا اونو قاینارلاییردیلار. ایری بیر قابا قاینار سو تؤکور، نئهره‌نی آغزی اوسته سویون ایچینه سالیردیلار. نئهره سویو ایچری‌سینه چکیر، دیوارلارين‌دا و ممه­جیکلرینده قالمیش یاغی یویوردو. ناتمیز قادینین نئهره چالخالاماسی گوناه ساییلیردی. نئهره‌نین اؤزونو ده بدنظردن قورویور، برکتی آزالماسين و چاتلاماسین دئیه، اونون اوستونه، قولپونا بعضاً ده بوغازینا دعالار، داغداغان چیلیی، ایلان قابیغی، گؤز مونجوغو باغلاییردیلار . نئهره یاغ، آیران، شور، قورود و سایر ارزاق محصوللارینین حاضرلانماسيندا موهوم اهمیت داشییان معیشت اشیاسی‌دیر. آذربایجان فولکلوروندا بو قیمتلی کند تصروفاتی و معیشت اشیاسی حاقیندا کیفایت قدر نومونه‌لر مؤوجوددور.

 حاضيرلايان : محمدرضا اسماعيل زاده

بو يازي بلال آلارلي نين " آذربايجان امك نغمه لري" كيتابيندان اساس گؤتورله نيبدير.

 روانشناسلار‌ دئییرلر کی، اوشاق‌لار آرتیق ایکی یاشین‌دان باشلایا‌راق ناغیل‌لاری درک ائدیرلر. ناغیل‌لار سایه‌سینده اوشاق‌لارین حیات، اینسان‌لار آراسیندا اولان موناسیبت حاقّیندا ایلکین تصووورلری فورمالاشیر. ناغیل اویون‌لار قدر اوشاق‌لارین نورمال بؤیومه‌سی و تربییه‌سی اوچون واجیب‌دیر. اوشاق‌لاری ایلک دفعه کیتابلا تانیش ائتمه میشدن اؤنجه مطلق اونو دینلمه وئردیشی ایله تانیش ائتمک لازیم‌دیر: "بو وئردیشه ایسه کؤرپه نی آنا بطنینده اولارکن آلیش‌دیرماق لازیم‌دیر. نظره آلساق کی، اوشاغین ائشیتمه دویغوسو آرتیق سككيز هفته لیگیندن فورمالاشماغا باشلاییر، دئمه‌لی، بو آیین‌دان سونرا اوشاق سؤزو ائشيدن مرحله­يه گیررکن داها احتیاطلی اولماق گركدیر. موطلق آنا حامیله‌لیک واختی کؤرپه‌سینه ماراقلی ناغیل‌لار دانیشما‌لی‌دیر، خوصوصاً، بونو آخشام، یاتمامیشدان اؤنجه ائتمه‌لی‌دیر. بیر نؤو کؤرپه­نی حاضرلاما‌لی‌دیر". متخصص­لرين فیکرینجه، آنا حامیله‌لیک واختی هانسی ساعتدا کؤرپه‌سینه ناغیل دانیشیب، داها سونرا اونو عزیزله­یرسه، همین اوشاق دونیایا گلدیكدن سونرا داها سؤزه باخان و ایداره اولونا بیلن  اوشاق اولور.

کؤرپه‌لیكدن والدين اوشاغی گله‌جک حیاتا ساغلام و دوزگون شکیلده حاضرلاما‌لی‌دیر. اوشاغین گؤزو آچیلمامیش اونو نیه اؤیرتسن، هانسی وئردیشه آلیشدیرسان، ائله او جور دا داوام ائده‌جک. ساده‌جه سونادک کناردان نظارت ائتمک لازیم‌دیر. روانشناسليق اوشاق‌لاردا دینلمه قابیليیتینی آرتیرماق اوچون آنا‌لارا همیشه لایلا اوخویا‌راق اوشاغی یاتیزدیرماغی مصلحت گؤرور:"اوشاق‌لاردا بو جور دینلمه قابیليیتینی فورمالاشدیردیق‌دان سونرا اونو کیتابلا بیرباشا تانیش ائتمک اولار".لایلا دؤورو بیتدیكدن سونرا اوشاق‌لاردا دینلمه مدنیتینی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون ناغیل دانیشماق لازیم‌دیر. بو پروسه اوشاق ايكي یاشیندا اولارکن باشلاماق لازیم‌دیر. ناغیل دانیشماق اوچون ان یاخشی مقام ایسه یاتمازدان قاباق‌دیر. روانشناس دئییرکی، دوزگون دینلمه قابیلیتی فورما‌لاشان اوشاق‌لار ايكي یاشین‌دان ناغیل دینلمک ایسته‌یه‌جكلر. بو قابیلیت دوزگون فورمالاشماییب­سا، اوشاق‌لار ناغیل ائشیتمک ایستمه‌یه‌جكلر. بو دا اونلارین گله‌جک رواني اینکیشافی اوچون منفی تأثیر گؤستره‌جک. چونکی اوشاق‌لارین ایدراک فعالیتی‌نین اینکیشافی اوچون، یعنی دویغوسونون، یادداشینین، دقت-حافیظه‌سی‌نین، همچنين تفکّر و تخییولونون اینکیشافی اوچون ناغیل دینلمه و اوخوما چوخ اؤنملی رول اویناییر.

ناغیل اوشاغا گرچک‌لیگی آنلاماغا کؤمک ائدیر. حیاتی، بیردن-بیره اولدوغو کیمی اوشاق‌لارا گؤسترمک چتین‌دیر. ناغیل‌لار ایسه اونون دونیاسینی تکرارلادیغی اوچون اوشاق طرفین‌دن داها آسان قاورانیلیر: "ایستنیلن ناغیلدا اینسان‌لارین بیر-بیرینه و اطرافا اولان موناسیبتی، داورانیشی وئریلیر. ناغیل‌لارین دیلی ساده‌دیر. اونو باشا دوشمک اوچون اوشاق اؤزونو یورمور. او، اَیلَنه‌رک عینی زاماندا یئنی شئی‌لر اؤیرنیر. اوشاق قاداغا‌لاری، مصلحت‌لری سئومیر، ناغیل ایسه اونو ماراقلان‌دیرا‌راق دوزگون دوشونمه‌یه کؤمک ائدیر. ناغیل‌لاردا اوشاق‌لارین دقتینی چکن اوبرازلار یارادیلیر. واجیب معلوماتلار ایسه اؤز-اؤزونه منیمسه­نیلیر. بونونلا یاناشی ناغیل‌لار اوشاق‌لارین تخییولونو اینکیشاف ائتدیریر. اوشاق‌لار بعضاً اؤزونو ناغیل‌داکی قهرمانین یئرینده حس ائدیر، بعضاً ایسه اؤزو یئنی بیر ناغیل فیکیرلشیر اورا‌داکی اوبرازلاری حرکته گتیریر. او، موختلیف حادثه‌لر زامانی اؤز داورانیشینی دا فیکیرلشمه‌یه باشلاییر".ناغیل‌لار واسطه‌سیله اوشاغا نَیین پیس، نَیین یاخشی اولدوغونو ایضاح ائتمک داها آسان‌دیر. اوشاقدا ذؤوقون فورمالاشماسی اوچون موختلیف ناغیل‌لارین دئییلمه‌سی واجیب‌دیر.

ناغیل اوشاغین یاشینا و روانشناسي اینکیشافینا اویغون سئچیلمه‌لی‌دیر. آرتیق ایکی یاشیندا اوشاق ناغیلدا باش وئرن ساده حادثه‌لری و اوبرازلاری یادیندا ساخلایا بیلیر. بو یاشدا اوشاق‌لار، خصوصیله ده حیوان‌لارلا باغلی ناغیل‌لاری دینلمه­یی سئویر. اونلار هوسله ناغیل‌داکی اوبرازلارین حرکت‌لرینی و سؤزلرینی تکرارلاییرلار. ناغیل‌لاردا تکرارلانان حادثه‌لر داها یاخشی یاددا قالدیغین‌دان اوشاق‌لار ناغیل‌لارین بو حیسه‌لرینی خوشلاییرلار. ناغیل کیتاب‌لارینین ماراقلی و رنگلی شکیل‌لرله ترتیب اولونماسی دا ناغیل‌لاری داها یادداقالان ائدیر. روانشناس مصلحت گؤرور کی، والدين‌لر اؤزلری ناغیل دانیشارکن شکیل اوزینه اویونجاق‌لاردان ایستیفاده ائده بیلرلر. ناغیل اوبرازی کیمی اویونجاق‌لارین ایشتیراکی اوشاق‌لارین چوخ خوشونا گلیر.ایکی و بئش یاش آراسیندا اولان اوشاق‌لارین تخییولو داها دا اینکیشاف ائتدیگین‌دن سحرلی، ماجرا‌لی ناغیل‌لارا قولاق آسا بیلیرلر. لاکین بو دؤورده اوشاقدا سئحرلی ناغیل‌لارداکی منفی اوبرازلارا قارشی قورخو هسی یارانا بیلر. والدين‌لر ناغیل دانیشارکن اوشاق‌لارین سئودیگی و سئومه­دیگی اوبرازلارا فیکیر وئرمه‌لی‌دیر."اگر اوشاق هانسیسا بیر موضوعدان قورخورسا،اونا باشقا ناغیل دانیشماق لازیم‌دیر. اوشاق ناغیل‌داکی حادثه‌لری باشا دوشمه‌ینده ایسه اونا حادثه‌لری ایضاح ائتمه‌یه چالیشیلما‌لی‌دیر". بعضی والدين‌لر اوشاق‌لارا ناغیل دانیشمیر و بونو معنا‌سیز بیر مشغولیت حساب ائدیر: "بونونلا دا اونلار اوشاغین نورمال اینکیشافینین قارشی‌سینی آلیرلار. نتیجه‌ده اوشاق داها چوخ بؤیوک‌لرین باخدیغی سریال‌لارا، فیلم‌لره ماراق گؤستریر کی، بو دا اونلارین گئرچک‌لیگی واختین‌دان اول یانلیش آنلاماسینا، دوزگون نتیجه چیخارماماسینا سبب اولور".

بئش و یئددی یاش آراسیندا اولان اوشاق‌لارا ایسه ایستنیلن ناغیل‌لاری دانیشماق اولار. بئش یاشین‌دان باشلایا‌راق، اوشاق آرتیق ائشیتدیگی ناغیل‌لاری دانیشماغا باشلاییر: "اگر اوشاق بو دؤورده ناغیل‌لاری یاددا ساخلاییب دانیشا بیلمیرسه، اونا نیسبتاً ساده ناغیل‌لاری دانیشماغا باشلایین. اگر اوشاق بونا باخمایا‌راق، سؤزلری دئمه‌یه چتینیک چکیرسه، دئمک اونون روانشناسي اینکیشافیندا چتينليكلر وار. بو حالدا متخصصه مراجعت ائتمک لازیم‌دیر".متخصص بیلدیریر کی، اوشاق اؤزو اوخوماغی اؤیرنسه بئله، اونا ناغیل دانیشماق لازیم‌دیر:"اگر اوشاق بونو ایستییرسه، اونو ناغیل‌لاردان بیردن-بیره آییرمایین. ناغیل‌لارین بیرگه اوخونماسی هم اوشاق‌لار، هم ده بؤیوک‌لر اوچون فایدا‌لی‌دیر. ناغیل‌لار بؤیوک‌لر و بالاجا‌لار آراسیندا موناسیبتین دوزلمه‌سینه، بیر-بیرینی داها یاخشی باشا دوشمه‌سینه کؤمک ائده‌جک".روانشناسلارين سؤزلرینه گؤره، ناغیل‌لار اوشاق‌لارین دونیا گؤروشونو فورمالاشدیریر. چونکی اوشاق‌لار یاخشی، پیس موضوعلو ناغیل‌لاردان اؤیرنه‌رک تربییه آلیرلار.

ناغیل کیتاب‌لاری اوشاق‌لارین هم روانشناسي، هم ده اجتماعی اینکیشافیندا اهمیتلي رول اویناییر. مسئولیت صاحبی اولماق، یالان دانیشماماق و حادثه‌لردن دوغرو چیخماق کیمی خصوصیت‌لرین تکمیل­لشمه‌سینه کؤمک ائدن حکایه‌لر، اوشاق‌لارین یاش‌لارینا اویغون سئچیلدیگی حالدا موضوع لارين اینکیشافینا دا دوغرو یؤنده تأثیر ائدیر. دئمک اولار کی، بوتون اوشاق‌لار حکایه و ناغیل‌لارلا بؤیوگور، خیال دونیاسینا چوخلو قهرمان‌لار قوناق ائدیر و اونلاری یوخولاریندا گؤرورلر. بو خیال‌لار و خیا‌لی قهرمان‌لار، او اوشاغین عینی زاماندا کاراکتئری‌نین ده میدانا گلمه‌سینده بؤیوک رول اویناییر. ناغیل‌لار اوشاغین زکاسینی اینکیشاف ائتدیرمه‌سی، قاوراما و دقت گوجونو آرتیرماسی، سؤز احتیاطینی زنگینلشدیرمه‌سی، اؤیرنمه ایسته­یینی و ماراق حسیاتینی آرتیرماسی یؤنو ایله اوشاغین اینکیشافیندا اهمیتلی رول اویناییر. روانشناسلار‌ بیلدیریر کی، ناغیل‌لارلا اوشاغین دونیاسینا گیرمک و کاراکتئرین اینکیشافی دستکلمک اولار. اوشاق ناغیل‌لاردا اؤزونو تاپیر. ناغیل‌داکی کاراکترله قایناشیر، بيرله­شير، اوندان تأثیرلنیر. روانشوناسلار‌ ناغیل‌لارین دقت‌لی سئچیلمه‌سینی مصلحت گؤرورلر. چونکی ناغیل‌لار اوشاق‌لارین تخییولونو گئنیشلندیریر. "عائله‌لر ناغیل اوخوماق اوچون اوشاق‌لارینا واخت آییرما‌لی‌دیر. بو ناغیل‌لار حاقیندا اوشاق‌لارلا دانیشما‌لی‌دیرلار. ناغیل‌لار اوشاق‌لارین اؤز دونیا‌لاریندا قارشیلاشدیق‌لاری چتین‌لیک‌لری حل ائتمه‌سینه کؤمک‌چی اولوب، محاکیمه، منطیق، سبب-نتیجه علاقه‌سی قورما باجاریق‌لارینی تکمیل­لشدیریر".

عائله، حکایه و ناغیل‌لار واسطه‌سیله اوشاق‌لارینا چاتدیرماق ایستدیكلرینی - مثلا، یاخشی ایله پیس، چالیشقان ایله تنبل، مسئولیتلی ایله مسئولیت‌سیز کاراکتئرلرینی اوشاق‌لارینین دونیاسیندا جانلان‌دیرا‌راق، حکایه‌لر واسطه‌سیله چاتدیرا بیلر. روانشناسلار اوشاق‌لار اوچون حکایه سئچیمی ایله باغلی بونلاری تکلیف ائدیر:"1-3 یاشدا اولان‌لار اوچون قالین کارتون‌لو و یا پارچا کیتاب‌لار، شکیل‌لرین اولدوغو، پارلاق، اوشاغین دقتینی جلب ائدن کیتاب‌لار سئچیلمه‌لی‌دیر. 3-5 یاشدا اوشاق‌لارین حیاتین ایچیندن اولان شکیل‌لرله زنگین، تخییولو اینکیشاف ائتدیرن حکایه کیتاب‌لاری اولا بیلر. 5-8 یاش‌لی اوشاق‌لار اوچون ناغیل‌لاردا دوغرونو و سهوی بیر یئرده ساخلایان و داها چوخ گئرچک حکایه‌لردن عبارت اولان بول شکیل‌لی، اوشاغین دقتینی جلب ائدن ناغیل کیتاب‌لاری سئچیلمه‌لی‌دیر. 8-12 یاشلی اوشاق‌لار اوچون کیتاب‌لاری ایسه اوشاغین ایستدیگی، تخییولو اینکیشاف ائتدیره بیلن ماجرا، ناغیل، حکایه، لتیفه، شعر، تاپماجا، رومان و افسانه‌لردن عبارت اولا بیلر". روانشناسلار دئییر کی، ناغیل‌لارلا اوشاق‌لار اطراف عالمی درک ائدیر. چونکی هر بیر ناغیل اینسان‌لارین موناسیبتین‌دن بحث ائدیر. ناغیل دیلی ایسه اوشاغا تانیش‌دیر. اوشاق منطیقی دوشونمور، ناغیل ایسه اوندان منطیق طلب ائتمیر. اوشاق مجبوریتی سئومیر، ناغیلین ایسه مقصدی اؤیرتمه‌یه مجبور ائتمک دئییل. ناغیل‌لار اوشاق‌لارا اوبرازلار تقدیم ائدیر، مثلا، جیرتدان، تیق-تیق خانیم.

والدین‌لرین اکثریتی ایسه اوشاق‌لارا ناغیل اوخوماغا و یا ایضاح ائتمه‌یه چالیشمیر. بونا گؤره ده اوشاق‌لار آنا-آتایلا صحبت‌دن، اونسیت‌دن محروم اولور. حالبوکی ناغیل‌لار اوشاغین دونیاسین‌داکی گئرچک‌لره و دویغولارا تأثیر ائدیر. اوشاق او ناغیل‌لاردا اؤزونو تاپیر، اؤزونو آختاریر. ناغیل قهرمان‌لارینین قارشیلاشدیق‌لاری مانع‌لری سایماقلا بیتمز. اوشاق اؤزونو اونلارین یئرینه قویارکن، اؤز-اؤزلوگونده چیخیش یولو آختاریر. بئله‌جه اوشاغینیز ناغیل‌داکی قهرمان‌لارلا قورخولارینی پایلاشیب، دویغولارینی دیله گتیریر. بو سببدن روانشوناسلار‌ اوشاغین فردی اینکیشافیندا ناغیل‌لارین چوخ بؤیوک بیر اهمیتی اولدوغونو بیلدیریرلر. عینی زاماندا اونلارین سؤز احتیاطی داها زنگین اولور. چونکی اوشاق‌لار دانیشیلان ناغیللا باغلی چوخلو سوال وئریرلر. بو سوال‌لارین اکثریتی اونلارین حقيقي دردلرینی اورتایا قویور. بو یوللا حتی اوشاغین قورخولارینا و عومومي چتينليكلره ده بیر چاره تاپماق اولار. اما ناغیل‌لار قورخولو اولماما‌لی، یاخشی بیر سونلوقلا نتیجه­لنمه‌لی‌دیر.

حاضيرلايان : محمدرضا اسماعيل زاده

هر بیر خالقین تاریخین‌ده عصرلرین سیناغیندان چیخمیش ، اؤزونه­مخصوص  عادت و عنعنه‌لر کؤک سالمیش‌دیر.  بو گون بو عنعنه‌لر ایچری‌سین‌ده چرشنبه لر و اونلارین کئچیریلمه‌سی ایله باغلی مراسیملر خصوصیله قئید اولونمالی و اونودولمامالی‌دیر. ایلاخیر چرشنبه‌لرله باغلی ملاحیظه‌لرده اساس عنصورلارلا علاقه‌لندیریلن هفته‌لرین آردیجیل‌لیغی، دوزومو، ماهیتی و مرامی شرح اولونور. نووروز بایرامینین منشایینی اساساً زرتشتلوکله باغلایان تدقیقاتچی­لارین فیکرینه گؤره، چرشنبه‌لردن بیرینجی تورپاق، ایکینجی یئل، اوچونجو سو، سونونجو اوددور. اونلار قناعتلرینی بئله اساس­لاندیریرلار کی،"نووروزون بیرینجی هفته‌سی تورپاق آییلیر. اوتلار قالخیر، آغاجلار یاشیل‌لانیر، آداملار چؤل ایشلرینه باشلاییرلار. ایکینجی هفته یئل آییلیر، کولک اسیر، آغاجلار چیچکلییر. اوچونجو هفته سو آییلیر، آداملار سویون اوستوندن توللانیب آیدینلیغا چیخیرلار. دؤردونجو هفته‌ده اود آییلیر. آداملار قیشدان قالان آغیرلیغی، خسته‌لیگی اود اوستونه تؤکورلر، اوستوندن توللانیب یونگوللشیرلر".

سون آراشدیرمالار، نووروزون منشایینین زرتشتلوكدان چوخ-چوخ قاباقلارلا، باش‌لیجا اولاراق مالدارلیقلا، اکینچی‌لیکله، بیر سؤزله، تفککور پلانین‌دا ایسه تورکون قدیم میفیک گؤروشلری ایله باغلی اولدوغونو ثبوت ائدیر. نووروزون کؤکونون چوخ درین قاتلاردا دایاندیغی، اولو اجدادیمیزین طبیعتده‌کی دَییشیکلری سئزدیی، تقویم دوزومونون آردیجیل‌لیغینی آنلاماغا باشلادیغی چاغلارلا سسلشدیی آچیق-آیدین گؤرونور. آنجاق چرشنبه‌لرین نؤوبه­لشمه‌سی ایله باغلی شرح­لرده بیر قدر فرقلی مقاملار نظره چارپیر. اگر نووروزدان دؤرد هفته چیخساق، اوندا ازل چرشنبه قیشین شاختالی چاغینا دوشور. تورپاغین اویانماسی، اوسته‌لیک ده قارین آلتین‌داکی اوتلارین جوجرمه‌سی، آغاجلارین یارپاقلاماسی ایناندیریجی دئییل. ایکینجی چرشنبه‌ده آغاجلارین چیچکله‌مه‌سی ده یئرینه دوشمور.

اودون آخیر چرشنبه‌ده اویانماسی و آداملارین اؤز آغیرلیقلارینی اونون اوستونه تؤکمه‌سی فیکری ده نووروزو اودو مقدس سایان زرتشتلوکله باغلاماق قناعتینی آلت-اوست ائدیر. فیکرین اؤزون‌ده باشقا بیر اویغونسوزلوق دا وار: تورپاغین و هاوانین اویانماسی، ایسینمه‌سی اوچون سبب و واسطه اولمالی‌دیر. بو واسطه اود چرشنبه‌سی‌دیر کی، او، آخیردا دئییل، سولارین بوزونون سینماسیندان سونرا گلیر، یعنی ایکینجی‌دیر. اونون مطلق شکیلده همین عنصورلاردان اولّده میدانا گلمه‌سی لازیم‌دیر.

 سو چرشنبه‌سی، یاخود ازل چرشنبه

 اولو بابالاریمیز حاقلی اولاراق بئله حساب ائتمیشلر کی، "سولو ائو آباد، سوسوز ائو برباد اولار". تصادفی دئییل کی، مقدس ایلاخیر چرشنبه‌لرین بیرینجی‌سی سو ایله باغلی‌دیر. چونکی سو حیاتین، جانلیلیغین، یاشاماغین اساس منبع­یی‌دیر. میفیک تصووورلرده اولدوغو کیمی، گئرچكلیکده ده طبیعتین اویانماسینا تکان وئر‌ن باشلیجا قوّه‌دیر. سو هر شئیین اَزَ‌لی، باشلانغیچ نقطه‌سی‌دیر. بوتون وارلیقلارین میدانا گلمه‌سینه و یئر اوزرينده مؤوجودلوغونا سبب سودور. سوسوز حیاتین داوامی مومکون دئییل. ماراقلی‌دیر کی، سو چرشنبه‌سیندن سونرا اود چرشنبه‌سی گلیر. اگر بیرینجی سویوغون سینماسی، قارلارین و بوزلارین اریمه‌سی، سولارین آخیب چایلاری دولدورماسی ایله علاقه­لندیریلیرسه، ایکینجی‌سی اونون سببی کیمی نظره چاتیر - اود، ایستی اولماسا قارلار، بوزلار اَریمز. محض اونا گؤره ده اینانجلاردا، آتالار سؤزو و مثللرده سو ایله اود بیرلیكده تقدیم اولونور: "اودو سو ایله سؤندورمک گوناه‌دیر"، یاخود: "سو ایله اودون نه اویونو؟".

آذربایجان تورکلرینین قدیم اینانجینا گؤره، سو آناسی– سو روحو دومانلی هاوادا غفلتاً گؤلدن چیخیر و الينده‌کی قیزیل قابدان راستلاشدیغی آداملارا دوغرو سو چیلییر. دامجیلار کیمین اوستونه دوشسه، او آدام همین گون شرله قارشیلاشیر. دوغرودان دا، ائله کی، دومان‌لی هاوادا یاغیش دامجیلاماغا باشلاییر، غفلتاً آدامین اوزونه سو دوشنده، ديسكينیر، قورخو هیسسی کئچیریر. بیزجه، دیلیمیزده "گؤزوم سندن سو ایچمیر" دئیيمی ده همین اینانجلا علاقه­دار یارانمیش‌دیر.

سو آناسی – اومومتورک میفیک تفککورونون محصلودور و سو روحونا وئریله‌ن آددیر. کازان و قربی سیبیر تورکلرينده «سوو آناسی»، قاراچایلاردا "سوو آناسی"، سیبیر تورکلرينده "سو ییه‌سی" (یعنی صاحبی) آدییلا اینسان جیلدینده چای سولاری اوزرینده گؤرونور، سحرلر دان سؤکولنده آغ، اوزون ساچلارینی قیزیل دیشلی داراقلا داراییر. اونا قارشی حؤرمت‌سیزلیک ائدیلسه، قوراقلیق اولار، اینسانلار یاشایان یئرلری خسته‌لیک بورویر، سو بوتون جانلیلاری دیبینه چکر، چای‌دان کئچنلر بوغولارلار. میفلرده«سو باباسی»، "سو اوشاقلاری" آدلانان روحلارا دا تصادف ائدیلیر.

سو روحلارینین بعضیلری آنجاق شر ایشلرین تمثیلچی‌سی کیمی گؤستریلیر، گئجه‌لر یولا چیخان ساده لؤح آداملاری آلدادیب اؤزلری ایله سویا دوغرو آپاریرلار. شر سو روحلاری اکثر حاللاردا اوزون، داغینیق، گوموشو ساچلی قاری صیفتينده گؤرسنيرلر، اللرينده قیزیل سو قابی و یئکه دیشلی قیزیل داراق توتورلار. باشقیردلارین اینانجینا گؤره، "سو ییه‌سی" دونیاداکی بوتون سولارین صاحیبکاری‌دیر. او، اؤز بؤیوک عائله‌سی ایله گؤللرین دیبینده یئرلشن ایری داشلارین آلتین‌دا یاشاییر. اونون وار-دؤولتی باشیندان آشیب-داشیر. لاکین شر روحلاردان فرقلی اولاراق "سو ییه‌سی"نین، ائله‌جه ده قوهوملارینین اینسانلارا هئچ واخت زیانی دَیمیر. چوخ حاللاردا همیشه آخار بولاقلار و چایلارین منبع‌لری مقدس یئرلر ساییلیر. سو چرشنبه‌سی مراسیمینده دان یئری سؤکولنده جماعت سو اوستونه گئدیر. ایلک نؤوبه‌ده، هامی ال-اوزونو یویور، بیر-بیرینین اوزرینه سو چیلییر، آرخ اوستون‌دن آتدانیرلار. اسکی ایناما گؤره، سو چرشنبه‌سينده گونشین شفقده گؤروندویو آندان شعالارینین یالادیغی سو تزه و مقدس حساب ائدیلیردی. همین سودا یویونان اوریینده توتدوغو آرزویا چاتیرمیش. تدقیقاتچیلارین فیکرینجه، خیضرین دیری‌لیک چشمه‌سیندن سو ایچدیی و کوروغلونون قوشابولاق‌دان کؤپوكلو سو گؤتوردویو گون محض ازل چرشنبه اولموش‌دور. اولولاریمیز سو قیراغین‌دا، بولاق باشیندا، آرخ کناریندا سویا مراجعتله نغمه‌لر اوخویوردولار. عمومیتله، نغمه‌لرده چوخ حاللاردا آنالار چایلاردان، گؤللردن قوربته دوشن اوغلانلارینین سوراغینی ایستییرلر. "کیتابی-دده قورقود"دا سو اونا گؤره آیدین‌لیق ساییلیر کی، تانرینین اوزونو گؤرموش‌دور. بیر بایاتی‌دا ایسه قیزین اَن عمده آرزوسو سویا چئوریلمكدیر. اونون "کاش کی، من سو اولایدیم، سو قیزلارین یوکی‌دی" ایستیینده سویون قادین باشلانغیج اولماسینا اشاره اولونور.

 اود چرشنبه‌سی

 میفولوژی تصووورلرده دونیامیزین یارانماسینا تکان وئرن ایکینجی موهوم عامل اوددور. اسکی اینانیشلاردا اودو گونشله، ایشیقلا، گوندوزله علاقه‌لنیردیلر. اولولاریمیز اونا دان ("دان یئری سؤکولور" دئییمینده ایندی ده ایشله­دیلیر) دا دئییردیلر. اود اینکیشافین، مدنیتین تکان وئریجی قوّه‌سی تک گؤستریلمکله یاناشی، هم ده یارانانلاری یاندیریب کول ائدیر، فلاکتلرین منبعیینه چئوریلیر. تصووورلرده اودون خئیرخاهلیغینا، یوخسا شرّینه، زیانلارینا بیرینجی اینانیلدیغینی معیینلشدیرمک چتین‌دیر. میفلرده تئز-تئز اوستونلوک بیریندن دیگرینه اؤتورولور. مثلاً، "مونس نامه"ده گؤستریلیر کی، الله ایلک اولاراق جهنمی یاراتمیش‌دیر. اونون گؤستریشی ایله جهنمین پالچیغی مین ایل قاینادیلدیغین‌دان قیپ قیرمیزی قیزارمیش، سونرا تکرار مین ایلده قاینادیلمیش‌دیر کی، کؤزرمه‌سی آغارسین. بون‌دان سونرا یئنه مین ایل قاینادیلمیش‌دیر و نتیجه‌ده جهنمین تورپاغینین رنگی قاپ قارا قارالمیش‌دیر. بئله‌جه، جهنمه همیشه‌لیک ظولمت و قارانلیق چؤکولموش‌دور. میفدن آیدین اولور کی، الله جهنمین ابدی اودونو یاراتماقلا دونیانین باشقا ائلئمنتلرینه حیات وسیقه‌سی وئرمیش‌دیر.

تانریلارا مخصوص اودون اینسانلارا اؤتورولمه‌سینه حصر اولونان ایلکین میفلرده ایسه اوجاغین الده ائدیلمه‌سی ایله عائله‌نین تَمَلي قویولور، اینسانلار ائو تیکمه­یی اؤیره‌نیرلر. لاکین ان ابتدايي اینانیشلاردان گؤرونور کی، گؤزونو دونیایا ایلک آچان بشر اؤولادینین قارشیلاشدیغی طبیعی فلاکتلرین بیرینجی‌سی یانغینلاردیر. اود"رام" ائدیلندن، یعنی اینسان چاخماق داشی ایله قورو اوتو آلوولاندیرماغی اؤیره‌نندن سونرا ایسه اونلار دان سؤکولنده قارانلیغی قوووب گوندوزو عمله گتیر‌ن گونشین ده اوددان، ایشیقدان تؤره­دیینی ظن ائتمیشلر. یئری گلمیشکن، بیر ده وورغولاییریق کی، یازقاباغی مراسیملرده قالانان تونقاللارین کؤکونو آتشپرست‌لیکله باغلایانلار یانیلیرلار. زرتشتلوكده اود تانرینین نیشانه‌سی‌دیر، مقدس‌دیر. اودا قوربانلار کسیلیر، بعضاً اینسانین اؤزونو ده قوربان کیمی تونقالا آتیب یاندیریرلار. اودلا باغلی یازقاباغی مراسیملرده ایسه تونقاللارین اوستوندن توللانیب آزار-بئزاری اودون اوستونه تؤکورلر. تانرییا بو جور "حؤرمت‌سیزلیک ائدیلمه‌سی" آتشپرست‌لیكده مومکون اولا بیلمزدی.

قدیم اینسانلار اودو اَلده ائتمه­میشدن اوّل بیر یئرده قرار توتا بیلمیردیلر. ماغارادان-ماغارایا، بیر اراضی‌دن باشقاسینا کؤچوردولر. سویوقلارین دوشمه‌سی اونلاری سويوق شاختالی اقلیمدن ملایم هاوالی یئرلره گئتمه‌یه وادار ائدیردی. اودو اَلده ائتمکله اونلار اوتوراق حیاتا کئچدیلر، بیر ماغارادا قرار توتدولار. سویوغا داوام گتیره بیلدیلر. اونا گؤره ده تورک دیلینده اودون بئشیيی حساب ائدیلن "اوجاق" سؤزو نئچه عصرلردیر کی، یورد، منزل، وطن، نسیل معنالارین‌دا دا ایشلنیر. بیر آدامین کؤکونو کسمک ایسته‌ینده اونا "اوجاغین سؤنسون"- دئییرلر. ائله‌جه ده اود طرققینین، اینکیشافین تمل داشلاریندان حساب ائدیلیرو دونیانین اکثر دیللرينده ایشله‌نن"اوجاق" سؤزونون تورک منشأ‌لی اولماسینا هئچ کس شوبهه ایله یاناشمیر. محض آذربایجان تورکلرینین دیلینده بو گون ده ایشله‌نن"اوجاغین سؤنمه‌سین" آلقیشینین همین میفیک تفککورله باغلی‌لیغینی دانماق موموکون دئییل. آذربایجان اکثر قدیم منبع‌لرده تصادفی اولاراق "اودلار دیاری" آدلاندیریلمیر. بیزجه، آدیندا "اود"و"خوشبخت‌لیک"،"مودریک‌لیک"سؤزلرینی بیرلشدیرن قورقود. آذربایجان تورکلری اونلاری دونیایا گتیرن، تربییه ائد‌ن، آغيلا-کمالا چاتدران آتالارینا"دده" دئییرلر. متخصصلرین قناعتینجه، قورقود سؤزو ایکی یئره بؤلونور: "قور"– اود،"قوت" ایسه"خوشبخت‌لیک" معناسین‌دادیر. اصلينده، "قورقود" سؤزونده اودلا خوشبختلیین یاناشی ایشلنمه‌سینین، علاقه­لندیریلمه‌سینین آنلامی محض اَن اسکی تصووورلره دايانير. دونیادا اینکیشافین، یارادیجیلیغین، محصولدارلیغین، بوللوغون منبع­یی و طبیعتین تزه‌دن اویانماسینین سببی اوددور.

"کیتابی-دده قورقود" دا بویلارین بیرينده گؤستریلیر کی، قانتورالی سئلجان خاتونو گتیرمک اوچون یاد اؤلکه‌یه – ترابزونا یولا دوشنده آتاسی قانلی قوجا اوغلونو بو نیت‌دن چکیندیرمک ایستییر. قانتورالی ایسه اودون کمکی ایله کئچیلمز یئرلری آدلایاجاغینی بیلدیریر. دده قورقود اینسانلاری صاف، قدرتلی گؤرمک ایستییر. اونا گؤره ده معنوی عالمدن بحث ائد‌ن فیکیرلری اودلا علاقه­لندیرمه­یی توصیه ائدیر. اوغوزلارین عادتینجه، تونقال هم رای‌لییه، بیرلییه چاغیریش رمزی ایدی. هوندور یئرده بیر تونقال قالاناندا خبردارلیق و سفربرلیک، ایکی‌سی– فلاکت و دؤیوشه چاغیریش، اوچو– ظفر و تنته‌نه دئمک ایدی.

آذربایجان‌لیلارین قام تصووورلرینی اؤزونده عکس ائتدیر‌ن ان اسکی ایناملاردا دا تونقال یاندیریلماسینین ایضاحینی تاپماق اولار. اولو اجدادلاریمیز بئله حساب ائدیردیلر کی، ایلده بیر دفعه اؤلموش بابالارینین روحلاری اؤز نوه-نتیجه‌لرینه باش چکمه‌یه گلیرلر. آتا-بابا روحلارینین گلیشینین واختی ایلاخیر چرشنبه‌لره دوشور. اگر اونلار گؤرسه‌لر کی، نسیللری یاشایان ائولرده تونقاللار قالانمیر، اوجاقلار سؤنوب، ائله بیلیرلر کی، قویدوقلاری عادت-عنعنه‌لر تاپدانیب، اؤولادلارینا قالان وار-دؤولت گؤیه سووورولوب، هر شئی محو اولوب، قاییدیب گئدرلر و بیر ده او طرفلره گلنمزلر. بیر ده چرشنبه آخشامی گؤرسه‌لرکی، اوجاقلاردان توستو گلمیر، خؤرکلر بیشیریلمیر، نوه-نتیجه‌لری دئییب-گولمورلر،کوسولودورلر، اوندا دا اینجيیر و بیر ده اورالارا گلمزلر. محض بو ایناما گؤره، ایلاخیر چرشنبه‌لرده تونقاللار قالانیر، شن‌لیکلر کئچیریلیر، اومو-کوسو آرادان گؤتورولور.

 تورپاق چرشنبه‌سی

 یاز قاباغی چرشنبه‌لرین اوچونجوسو تورپاغا حصر اولونور. دونیامیزین یارانماسینین موهوم عامللرین‌دن بیری کیمی گؤتورولن تورپاق سودان سونرا ایکینجی مادی باشلانغیج‌دیر. اسکی تصووورلرده گؤيدن فرقلی اولاراق تورپاق قادین جیلدینده تصوووره گتیریلیر. دیلدن دوشمه‌ین"آنا تورپاق،آنا وطن" ایفاده‌لری بورادان دوغموش‌دور. اونو دا قئید ائدک کی، اسکی گؤروشلرده بیر-بیرینین عکسینی تشکیل ائد‌ن بوتون وارلیقلار کیمی گؤی(سما)و یئر (تورپاق) ده کیشی و قادینلا موقايسه‌ده وئریلیر. مادی وارلیقلار قادین، عکسینه، معنوی-روحی وارلیقلار ایسه کیشی کیمی تصووور ائدیلیر.تورپاغین میدانا گلمه‌سی ایله یئر کوره‌سینین فورمالاشماسی باشا چاتیر و طبیعتده‌کی باشقا مادی وارلیقلارین (چایین،داغین، مئشه‌نین، چؤلون، حیوانین، اینسانین و...) میدانا گلمه‌سینه زمین یارانیر. اکثر میفولوژی سیستيملرده دونیادا اولان بوتون مؤوجوداتین مادی، اشیاوی طرفی اؤز مایاسینی تورپاق‌دان گؤتورور. لاکین باشلانغیج‌دا الله هر شئیی جانسیز حالدا میدانا گتیرمیش و روحلا، سونونجو معنوی عنصورلا جانلاندیرمیش‌دیر. دئمه‌لی، تورپاق اودون کمکی ایله سودان آیریلیب اوزه چیخان‌دان سونرا یارادیلانلارین جانلاندیریلماسینا تکان وئر‌ن سونونجو عنصورا (روحا، هاوایا، یئله) احتیاج دویولموش‌دور.

 یئل چرشنبه‌سی، یاخود آخیر چرشنبه

 دونیانین یارانماسیندا ایشتیراک ائد‌ن سونونجو عنصور هاوادیر. آذربایجان خالقینین یازقاباغی مراسیملرينده یئل چرشنبه‌سی آدی ایله قئید اولونور. اودلا بیرلیکده یئل ده معنوی-روحی (کیشی) باشلانغیج حساب ائدیلیر و مادی (قادین) باشلانغیج – تورپاغا، سویا عکس جبهه‌ده دورور. جانسیز تورپاغی و سویو دورغونلوق‌دان چیخاردیر. محض بو خصوصیتینه گؤره یئل روحلا عینی­لشدیریلیر. عمومیتله، دونیانین معنوی، روحی طرفلری کیشیلرله، مادی، اشیاوی طرفلری ایسه قادینلارلا علاقه­لندیریلیر. لاکین اود و هاوا ایشه قاریشماسا مادی، اشیاوی اَبدَ جَن دییشمز قالار، سولار جوشوب–داشماز، دالغالانماز .آتالار سؤزونده قئید ائدیلدیی کیمی،"یئل اولماسا، سئل اولماز"، "یئل ائلييه‌نی فلک ائلييه بیلمز"، "یئل پوفلويوب شیشیرتدیینی گؤیه قالدیرار"، "یئل اسمه­یینجه چؤپ ترپنمز".دونیا خالقلارینین میف سیستيملرينده هاوا میفیک زامانین باشلادیغی نقطه‌ده باش الله‌دیر. مثلاً، قدیم مصرده هاوا گؤیو و یئری مغلوب ائدیر، بوتون عالمی اَله آلیب جانلیلاری یارادیر. چین‌لیلرین تصووورون‌ده ایسه گؤیون قاپیلارینین آچیلیب-باغلانماسی ایله حیات-اؤلوم حادثه‌لری باش وئریر. مسلمان میفلرینده عیسی نفسی ایله اؤلولری دیریلدیر، اونا مسیح (نفس وئر‌ن) دئییلمه‌سی بونونلا باغلی‌دیر. یئل آذربایجان میفیک تفککورونده یول گؤستر‌ن، بلدچی رولونو دا یئرینه یئتیریر. یئل بابا قالین مئشه‌لرده آزیب منزیلینی تاپماق‌دا چتینلیک چکن خئییرخاه اینسانلارین قارشی‌سینا چیخیر، اونلارا بیر یوماق وئریر و یوماغی یئره آتیب، دیغيرلاتماقي طلب ائدیر. یئل بابانین پوفلمه‌سی ایله یوماق آچیلیر و آزمیشلاری منزل باشینا چاتدیریر.

آذربایجان‌لیلارین ان اسکی تصووورلرینه گؤره، یئل بابا خیرمانا گلمه­میشدن قاباق اورادان بوغدا، دن گؤتورمزلر. سووورولمامیش بوغدا گؤتوره‌نین اوغلو اؤلر. خیرمان سووورولان‌دان سونرا ایلک بوغدا گؤتوره‌نین ایسه اوغلو اولار. اولولاریمیز دئییرلر کی، "یئل اسدیره‌نی سؤیمزلر». چونکی اونون آرخاسیندا باش روح دورور. یئله توپورسه‌ن اؤز اوستونه قاییدار. ائله‌جه ده یئل داغینا زیارت ائدیرلر. آداملار اورکلرينده هر هان‌سی بیر دیلک توتوب نذیر-نیاز گتیریر، قوربان کسیرلر. یئل بابا کیمین نذیرینی، قوربانینی قبول ائتسه، او آدام خئییر تاپار، آرزوسونا چاتار. بیر اینانیشدا ایسه دئییلیر کی، "یئل چرشنبه‌سی گیر‌ن گون سؤیود آغاجینین آلتینا گئدیب نیت ائله و یئل بابانی چاغیر. اگر یئل بابا سنین سسیين ائشیدیب سؤیودون بوداقلارینی تورپاغا توخوندورسا دیلیین یئرینه یئتر".

گؤروندویو کیمی، آذربایجان تورکلرینین میفولوژی دوشونجه‌سینین قایناقلاری اؤز کؤکلری اعتباری ایله تاریخي چوخ درین قاتلارینا باغ‌لانیر. اونلارین ایزلرینی گئن یادداشین‌دان عادت-عنعنه‌لره، قدیم بایراملارا، فولکلور اؤرنکلرینه، کلاسیک ادبیاتا، عمومیتله، مدنیت فورمالارینا قاتماقلا اونودولماغا قویمامیشلار. اولو تورکون اؤولادلاری دونیامیزین آلتای‌دان قارا دنیزه­دک اوزانان تورپاقلارین‌دا، میفلرین دیلی ایله دئسک، گوندوغان‌دان باشلاییب گونباتان‌دا بیتن اراضیلرده مسکونلاشاراق کؤكدن گلن معنوی عامللری اؤز یوللاری ایله یاشاتدیقلاری کیمی، آذربایجان‌لیلار دا همین معنوی ثروتین بیر حیصه‌سینین یارادیجیلاری اولماقلا یاناشی عمومی منبع‌دن گؤتوردوکلرینی اؤزونون­کيلره قاتیب دویغولارینا، ایستکلرینه دایاق ائده-ائده بو گونوموزه چاتدیرمیشلار.

  حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

بو مقاله، پروفسور رمضان قافارلی نین یازیلاریندان ایقتیباس اولونوبدور

اورمو گولو باياتيلاري

چيخديم كاظيم داشينا                               باخديم گوزلر ياشينا

ده يسين عثمان يومروغي                           باعثي نين باشينا

***

زنبيل داغي سوكولدي                                     شور دنيزه توكولدي

اورمودان تبريزه جن                                     بير قانلي يول چكيلدي

***

قهرمانلار ياتديلار                                                   آي لا گونش ياتديلار

هانسي ملت بيزيم تك                                            وطنلرين ساتديلار

***

هايقيرير ئولوم نئيليم                                               يانير شور گولوم نئيليم

اسير دلي كولك لر                                           سوورولور  كولوم نئيليم

***

شور گولوم وار عذابين                                                نه طاقتين نه تابين

بو يانغي يا هله دوز                                                  بير گون گلر صاحابين

***

هر دئيه ني توتدولار                                              تانري ني  اونوتدولار

نه دوروبسوز آي ائللر؟                                             شور گولو قوروتدولار

***

گلر باهار يايلارين                                            كوشولدويار   چايلارين

گينه سنده چيمرلر                                               اولدوزلارين آيلارين

***

قوشلارين كوسوب گئتدي                                    چوخودا اولوب  ايتدي

بير دنيز سو قورودي                                         گورون دشمن نه ائتدي

***

گوزللرين باشي ايدين                                           سانكي اوزوك  قاشي ايدين

اورمونون افتخاري                                              تاريخين سير داشي ايدين

***

ساراليب سان سولوبسان                                             غم غصه يه دولوبسان

بير زومورّود گول ايدين                                           ايندي كوير اولوبسان

***

قيرميزي تئللي قوشلار                                        قاييديب سني توشلار

ايندي اونلار هارادا                                              گئديب يووا قويموشلار

***

يئنه سندن آد آلار                                                      او جيرانلي آدالار

دوشر دوشمن جانينا                                                 سنه گلن  قادالار

***

سو باتدي شپه– شپه                                           دوزلارين تپه– تپه

بولوت اوستوندن گئچير                                            گوز ياشين  سپه– سپه

***

دالغالار آل دالغالار                                               باشين  داشلارا چالار

گليب سيزي گورمه سم                                           شور گولومه نه قالار

***

اي " شامي" درديني آت                                   شور دنيز تاپار نجات

دونيا بئله ده قالماز                                         اورمو گولو شيرين يات

***

بــو دنـیــز شانلـی دنـیـز                                اوره یــی قـانـلــی دنـیـز   

  کـاش منیم تک اولایدی                                      کـؤنلـو تـوفانـلـی دنـیـز

***

بــو دنـیــز دورو دنـیــز                                    گـؤزومـون نـورو دنـیـز

گـؤزلـریـم آغـلاماقدان                                                اولـوبــدور قـورو دنـیـز

***

بــو دنـیــز قــارا دنـیــز                                اوره­ گــی یـــارا دنـیــز

یـاراسی ده ­ریــن­لـه­ شیب                            تـاپـانمیـر چــارا دنـیــز

***

بـو دنـیـز غـمـلـی دنـیـز                    هــاواســی چنلـی دنـیـز

کـاش منیم تک اولایدی                               گــؤزلـری نملـی دنـیـز

***

اورمـو گؤلوم خستـه­ دی                            ای وای کی جان اوسته­ دی

دوداقـلاری قـورویـوب                                   سـو وئـرین سو ایسته­ دی

***

خـبــر وئــریــن ائـللـره                       دوشـسون هامی دیـللـره

اورمو گؤلو گؤز دیکیب                             مــــدد وئـــــرن الـلــره

***

مـن آشـیق آی اولایدیم                           بیـر سولو چای اولایدیم

آشیـب، داشیـب داغلاری                               گـلیـب ســنه دولایدیم

***

هارای­لار آی هـارای­لار                       دولانــار ایـلـلـر ـ آیـلار

من سوسوزام، هارداسیز؟                     سـویـو گتیـریـن چـایلار

بـیلمـه­لیـسیـز سـیـز بونـو                       گـلمز گـؤلـومون سونـو

بـو کیـچیـک الـلـریمله                             قــورتـاراجـام، مـن اونو

***

لای لای ای شور دنیزیم                     یـوخـلامـا دور دنـیـزیـم

دامـارلاریـن قـیـریـلـدی                          سددی سینـدیر دنـیـزیـم

***

قـیـش یـئـتـیـشدی وطنه                    قـار یـاغـدی چؤل چمنه

اورمو باشین ساغ اولسون                         دنـیــز گــیـردی کـفـنـه

***

عــزیــزیـیـم سـسـلـیـرم                         دوزلـو گـؤلـم سـسـلیرم

کارون سندن ایشیم یوخ                             مــن آرازی ســسـلـیـرم

***

عـزیـزیـم دوزلـو گـؤلـه                            گل گئدک دوزلو گؤله

کـئـشـکـه آراز داشـاندا                                 گـله­ایـدی دوزلـو گـؤله

***

آهـای ائــلـیـم عـطـشـم                       قـویـمـا آیـاقدان دوشه­م

بیر گون اولار گؤررسن                                 جان وئرمیشم، اؤلموشم

***

شهـرچـایی، نـازلی چای                              قـوشـالاشیب سالین های

دنیـزیـمـیـز جـان اوسته!                                        داده گـلیـن، های هارای

***

یئل گلسیـن بولود گلسین                  یاغیش یاغسین سئل گلسین 

اورمـو گـؤلــو ایـستیری                             بـوتون اؤلکه ائل گلسین

***

خـالقیمیـن دوزلو گؤلـو!                                گؤرمـه­یـک سـنی اؤلـو

قویوب، گئدیب، بوراخما                                    بـیـزه قــورو بـیــر گؤلـو

حاضيرلايان : محمد رضا اسماعيل زاده

v   آنا چیخان آغاجی، قیز بوداق-بوداق چیخار.

v   آنالی قیز، خینالی قیز .

v   قیزی قویدون بئشییه، جئهیزین تئز قوی ائشییه.

v     ائلچی سی گولوم اولانین ، باشینا كولوم اولار.

v     آنالینین اؤزو، آناسیزین سؤزو بؤیویر .

v       آنانین چؤریی قیزینا یاوان‌لیق‌دیر.

v      آرشینینا باخ بئزینی آل، آناسینا باخ، قیزینی آل.

v     آشی یاغ توتار، آروادی اَر توتار.

v      آشین یاغی بول اولار، گلینین اوزو آغ اولار.

v     بايرامعلي سيز توي اولماز، قنبرسيز دوگون.

v      بی اؤز تویوندا اوینایار کی، اوجوزلوق اولسون!

v       ائرمه‌نی تویو دومبک‌سیز؟!

v         ائوده قالان‌دا کیچیک قیز، اَره گئتمک ایسته‌ینده یاشا چاتمیش.

v       اَر توتانی ائل توتار، اَر آتانی ائل آتار.

v      اَره گئدن قیزین دیلی آلتین‌دا قند گرک،

v   گلین آتلاندی، یا قیسمت دئدیلر.

v    گلین كسيلمه ميش قارپيزدي، نئجه چیخاجاغی بللی اولماز.

v      گلین دئیر: اؤزومه یئر ائلییم، گؤر، سیزه نه ائد‌جه­یم؟!

v    گلین دئیر: آنام دئییب کی، قایناناوا ظالم اول، منیم جانیم، گؤزوم اول!

v     گلین دئیر: هم آغلار، هم گئدره‌م.

v    گلین دوردو آیاغا، باششلی باشینی ساخلاسین!

v   گلین گلین اولماز، دوشدویو ائو گلین اولماسا.

v     گلین اوجاغا دوشر.

v     گلینه دوواق، دیوارا سوواق.

v       ایز ائششكیندی، عمل گلینین.

v    قاینانا دئیر: قیزیم اوتورسون، پاییز گونونون آلتین‌دا، اوغلو ایله. گلینیم اوتورسون یاز گونشینین آلتین‌دا قیزی ایله.

v      قاینانالی گلینین دیلینین آلتیندا فند گرک.

v    قیز آغاجی، قوز آغاجی، هر گلن بیر داش آتار.

v       قیز دئیر: "قیز ایدیم سلطان ایدیم، نیشانلاندیم خان اولدوم، اَره گئتدیم قول اولدوم، آیاقلارا چول اولدوم"

v      تویدان سونرا حنانی گ...  یاخارلار.

v    قیزی مینی ایستر، بیری آلار.

v    قیزی اؤزباشینا بوراخسان، یا حالواچییا گئدر، یا زورناچییا.

v    کوللوكدن قیز آدامی توخ، اوغلان آدامی آج گئدر.

v    اوغلان دئیر، آنا بیر قیز گؤردوم. آنا دئیر: گلین اولسون، سونرا گؤر. اوغلان دئیر: آنا، بیر گلین گؤردوم، آنا دئیر: بیرینی دوغسون، سونرا گؤر (آنا دئمک ایستییر کی، قیز آنا اولانا قدر چوخ دییشیر)

v     اوغلان ائوی آلاناجان، قیز ائوی اؤلنه‌جا‌ن یالوارار.

v    اوغلان ائوینین خبری یوخ، قیز ائوین‌ده توی‌دور.

v     سوپورگه‌یه گلین دئدیلر باشینی آشاغی تیكدی.

v     توی دئییبلر کی، آدامین باغری چاتلاماسین.

v   توی گئدندی، توخلو قالاندی.

v    توی توخلوسو کیمی اورتالیخ‌دا قالیب.

v     تویا گئدر اویناماز، یاسا گئدر آغلاماز.

v      توی‌دا دونونو تانییان‌دی.

v   توی‌دان سونرا ناغارا، خوش گلدین، بایرام آغا!

v     دلی قیز دئیر آنا‌سیز اولایدیم، بداصیل گلین دئیر قاینانا‌سیز

v     آنا قيزينا تخت وئرر، آتا قيزينا بخت.

v     اَره گئدن قيزلارين ، ديلي آلتيندا قند گرك.

v  اوزوك نيشانيندان ، اور‌ك نيشاني ياخشي‌دير.

v     ائل دئين قيزي قاپ قاچ، آنا دئين قيزي، آت قاچ.

v      آغانین پیس گونو توی، کاسیبین پیس گونو وای اولار

v     چالغی تویون یاراشیغيدی

v       دئسه‌لر کی، گؤی‌ده توی وار، آروادلار نردیوان آختارار

v   لینی آپاردیلار تویا، دئدی: بورا بیزیم ائود‌ن یاخشی‌دی

v     دونیادا اوغول تویون‌دان شیرین هئچ نه اولا بیلمز

v    ديلنچي دن بورج آلما، یا توی‌دا ایستیر، یا بایرامدا، یا دا یاسدا

v     گلین اوزون بزيينجه توی سووشدو

v       گلین گلین دئیل، گلدیی یئر گلیندی

v     قیز قاپيسی – شاه قاپيسی، مینی گلر، بیری راضی گئدر

v  قیز گلر، گلین اولار، مئه اثر، سرین اولار

v    قیز ائوین‌ده تويدو، اوغلان ائوینین خبری یوخ

v    قیز بخت اوستون‌ده اوتورار، تخت اوستون‌ده اوتورماز

v       ائوده اؤز باشيني هؤرنمير، تويدا گلين باشي باغلايير.

v       آتاسيز تويدا يئتيم ، آناسيز گونده يئتيم

v       آغي‌سيز اؤلوم اولماز، بَي‌سيز توي

v    آبيرسيز قيزين قيسمتي، ائوده قالماق‌دير.

v      قارا قيز گلين اولدو، اوره­گي سرين اولدو.

v       توي سوز ائو تاپيلار، وايسيز ائو تاپيلماز.

v      چيركين بزه­نينجه توي كئچر.

v    كاسيبين تويوندا گئجه قيسا اولار.

v      كور قيز تويدا دونونو تانيدي.

یاس

v     الله اوزو  پرده‌لی اؤلوم وئرسین.

v    الله سیرالی اؤلوم وئرسین.

v      آش وئرمیشم آشيمی وئر، یاش وئرمیش‌م یاشيمی وئر.

v      بیري توی‌دا دئیر، بیر ده یاسدا.

v      بد خبر تئز یاییلار.

v      بیر گون یارانان بیر گون اؤلر.

v       آتدان دوشدو اؤلمه‌دی، ائششكدن دوشدو اؤلدو.

v     حالوا پیلوو یالان‌دیر، اؤلویه قالان قوران‌دیر.

v     اؤلونو اؤزباشینا قوی‌سان، کفنینی بولایار.

v     اؤلوسو دوشن بیر گون، دلی‌سی اولان هر گون آغلار.

v    گوردان ائوه گئتدی.

v    هامینین اللها بیر جان بورجو وار.

v   اولوملا اؤلومون چاره‌سی یوخدور.

v   اؤلووو قوی، دیریوه آغلا.

v    اؤلنله اؤلمک اولماز.

v    گوردا یاتاجاغین گون، ائوده یاتا بیلمزسن.

v     اوچ گون آزار، بیر گون مزار.

v    ساغلیغین‌دا کور فاطما، اؤلنده بادام گؤزلو.  

v    اؤلو منیمدیر، من بیلیرم نئجه تون به توندور.

v     اجل گلسه ، باش آغریسی باهانادی

v   اولو قبرستان لیغدان قئیتمز.

v    اوره ­ك  یانماسا گوزدن یاش چیخماز.

v     ایگید اولسه آدی قالار، اینح اولسه دریسی.

حاضیرلایان :   محمدرضا اسماعیل زاده

آذربایجان خالق ادبیاتینین تاریخی چوخ قدیم‌دیر. اسکی دؤرلردن باشلایاراق خالقین حیاتیندا باش وئرمیش مهم، اهمیتلی حادثه‌لر بدیعی یارادیجيلیق‌دا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. آغيز ادبیاتیمیزدا خالقیمیزین اؤزونه مخصوص خصوصیتلری، میللی عادت-عنعنه‌لری، حیات و معیشتی، قهر‌مانلیق­لاری، گله‌جه‌یه بؤیوک اینامی، خئیرین شرّ اوزرینده غلبه‌سی تصویر ائدیلمیشدیر. فولکلورون ترکیب حیصه‌سی اولان خالق بایراملاری تاریخ بویو انکشاف یولوکئچه‌رک، تکمیل­لشمیش مختلف عادت، عنعنه، مراسیم و آیینلرله زنگینلشمیش‌دیر. بایراملاریمیز طبیعتله، تقویمله، ایلین معین گونلری، ساعتلریله باغلی اولوب. آذربایجان خالقی دا یوز ایللیکلر بویونجا ائركن تصوورلری ایله باغلی بیر-بیریندن رنگ برنگ میللی بایراملارینی یاراتمیش‌دیر. بو بایراملار ایلکین دؤورلرده اکینچی‌لیک، مالدارلیق، اووچولوق، خالچاچيلیق، سما جسملری ایله باغلی آیینلری، مراسیملری عنعنوی اولاراق داوام ائتدیرمیشدیر. بو خالق بایراملارینی میدان تاماشالاری، یاللیلار، اینسانلارین معیشتی ایله باغلی اویونلار بزه­میش‌دیر. "قدیم اینسانین شیفاهی یارادیجیلیغیندا امک نغمه‌لریندن سونرا مهم یئری گونده­لیک معیشتله - طبیعتی درک ائتمه ایله باغلی، آیین، اعتقاد و مراسیملر توتموشدور" .

آذربایجان خالقینین حیاتین‌دا بایراملار مهم یئر توتور. آپاریلان آراشدیرمالارا اساسلاناراق دئیه بیلریک کی، خالقیمیزین بیر سیرا بایراملارینین باشلانغیجی ميلادين اوّلکی مین ایللیکلرین عادت-عنعنه‌سینه سؤیکنمیش‌دیر. خالقیمیزین میللی یادداشیندا جیلالاناراق بو گونوموزه گلیب چاتان دین و طبیعتله باغلی بایراملاری مؤجوددور. بونلاردان "يلدا گئجه‌سی"، "خیدیر نبی"، "شاه ولد" ،"ایسفندرمز" ،"نووروز"،"گول" بایراملاریني دینی کاراکتر داشییانلاردان "رمضان" (اوروجلوق)، "قوربان" بایراملارینی گؤسترمک اولار.

ایسلاما قدرکی بایراملاریمیزدان بیری ده يلدادیر. يلدا گئجه‌سی- یئرکوره‌سینین شرق یاریم کوره‌سینده، ایلین ۳۶۵ گونونون اَن اوزون قارانلیق گئجه‌سی‌دیر. "قرآنِ-کریمده "ایل" معناسینی وئر‌ن"سنه (تک حالدا) - سینین (جمع حالدا)" کلمه­سیندن اون دوققوز یئرده استفاده اولونموش‌دور. یئر کوره‌سینین گونش اطرافینا بیر دفعه تام دؤرو بیر ایل عرضینده (۳۶۵گونه) گرچکلشیر. بو مدّتده آی هم اؤزو ، هم ده یئر کوره‌سی اطرافیندا ۱۲ دفعه دؤر ائتمیش اولور. بو، آی تقویمینه گؤره، تام بیر ایله برابردیر. لاکین یئر کوره‌سی بو دؤرو تاماملاییب باشلانغیج نقطه­سینه گلدیکده آی هله همین نقطه‌یه گلیب چاتمیر. یئر کوره‌سینین آیلا عینی باشلانغیج نقطه­سینده گؤرونمه‌سی اوچون ۱۹ ایل کئچمه‌لی‌دیر.

فولکلورشوناس عالیمیمیز آزاد نبیئو یازیردی: "نووروزا هله دوخسان گون قالمیش، یعنی قیشین، بؤیوک چیلله‌نین گیرمه‌سی ایله باغلی خالق آراسیندا چیلله شان‌لیکلری کئچیریلردی و مختلف نغمه‌لر اوخوناردی" . بو گئجه شمسي ایلینین، دی آیینین باشلانغیج گئجه‌سی‌دیر و نووروز بایرامینا اوچ آی قالمیشا تصادف ائد‌ن بیر گئجه‌دیر. قیرخ گون داوام ائد‌ن بؤیوک چیلله‌نین ایلک گونودور. پروفسور عزیزه جعفرزاده یازیردی: "چیلله سؤزو، عمومییتله چوخ معنالی‌دیر. اما اساس معناسی، مغزی آغیرلیق، چتینلیک، آغیر امتحان معنالارینا گلیر. چیلله چیخارماق بایرامی ایسه اولدوقجا شان، آغريلی -آجيلی کیچیک چیلله‌یه وداع، باهارین گلمه‌سینه، نوروزون یاخینلاشماسینا سئوینمک بایراميدی" .

بؤیوک چیلله‌نین اؤمرو قیرخ گون داوام ائدیر دئیه خالق اوّلجه‌دن قیشا تدبیر گؤرردی. اوّلکی ایللرده قیش آیلاری چوخ سرين، سویوق کئچیرمیش. اونا گؤره ده اینسانلار قیشین گلیشینی روح یوکسک‌لیگیله، بول سوفره ایله قارشیلاییرلار کی، قیش آغیر کئچمه‌سین. داغلیق اراضی‌ده یاشایانلار بو بایرامی داها اؤنملی کئچیریرلر. اوّلجه‌دن بوللوق اوچون ارزاق تداروک ائدیلیردی. قیشین باشلاماسیندان داها چوخ چوبانلار ناراحات اولدوقلاری اوچون سوفره‌ده تمتراق یارادیرلار کی،اوزوموزه گلن ایل انشاالله بوللوق ایلی اولسون، مال-قارا آجلیقدان، سویوقدان اذیت چکمه‌سین. بو بایرام گئجه‌سی تانرییا نذیر-نیاز دئییلیب کی، قیش یاخشی کئچسین، قارشیدان گلن یازدا تاخیل، میوه، ترووز بول اولسون. گلن ایللرین، آیلارین، خوش گلمه‌سی اوچون آیلی گئجه‌ده، ایستی سوبانین کناریندا اوتوروب، سحره کیمی ناغیللار، داستانلار، قاراوللیلر سؤیلرمیشلر. گئجه‌دن صبحه کیمی اینسانلار دعا ائدرمیشلر کی، قیشدان یازا ساغ سالامات چیخسینلار. بو گئجه اینسانلار اوچون هم ده آرزو، نیت گئجه‌سی اولوب. يلدا گئجه‌سی اینسانلار چالیشیرلار کی، یاتماسینلار. "یئنه ده گنجلر، خصوصیله قیزلار، اّیری میس تئشتی اورتایا قویوب ایکی طرفین‌ده اوز-اوزه اوتورار، اتكلیگی تئشتین اوزرینه سریب باشماق توپوغویلا سوموکلری اوینادان هاواجات چالاردیلار، "چیققادا-چیققو " و سایره. اوینایانا مینّت اولمازدی.

ایلین قارشیداکی یئنی باهارینین بونؤوره‌سینی قالین قیشلا قویان گئجه ناغیل، داستان دانیشیلار، قورغا، قوووت یئییلردی" . گونشین شعالارینی خاطیرلادان قارپیز دیليمی یئمکله خسته­لیكدن، آزار-بئزاردان اوزاق اولاجاقلارینی دوشونورلر. سحری گون گونشین غلبه‌سی کیمی بایرام ائدیلیر.

یای آیلاریندا قارپیزی، آغ بورانینی (بال­قاباق) خراب اولماسین دئیه اوت تایالارینین، یا دا سامانین ایچری‌سینده (سونبولون کولشی) "چیلله چیخارما بایرامی اوچون ساخلاییرلار. همین گون بؤیوک سوفره آچیلار، قارپیز دیلیملنر هر دیلیمینی بیر سینیه قویار، اوستونه اؤرتوک سالار، خونچا کیمی پایلایارلار. کاسیب ائولرده سفره‌یه قووورغا، حتی بال­قاباق توخومو بئله قووروب قویارلار" . عموم تورک بایرامی اولان يلدا گئجه‌سیندن اوّل تمیزلیک ایشلری باشلاناردی، سلیقه- ساهمان یارادیلاردی. بایراما حاضیرلاشان قونشولار بیر-بیرینه کؤمک ائدر، ایمه­جيلیک کئچیرردیلر. قونشویا، قوهوما بو گون اوچون پای توتولاردی. بو گئجه‌ده اَن چوخ یئییلن میوه‌لردن نار، ترووزلردن ایسه قارپیز و بورانی‌دیر. بایرام گونو بورانی بیشیریلر ، بالیقلا بیر یئرده یئییلردی. قارپیز، آغ بورانی، نار، دایروی اولدوغو اوچون هم یئر کوره‌سینی، هم ده بیرلیک معناسینی داشیییر. بورانی سویوق دیمه‌نین درمانی اولدوغوندان قیش آیلاریندا داها چوخ یئییلر. خالقین اینامینا گؤره يلدا گئجه‌سی یئترینجه قارپیز یئمکله اینسانلار قیش اوزونو، سویوق و خسته‌لیکدن قوروناجاقلارینا اینانیرلار. اسکی دؤورلردن یازارلاریمیز بو بایرام مراسیمینی شعرلرینده آنمیشلار. يلدا گئجه‌سی ایله باغلی تورک دیللی ، غزل اوستادلارینین اثرلرینده چوخلو نمونه واردیر. آذربایجان ادبیاتیندا سید عظیم شیروانینین، قاسیم بی ذاکیرین، عزیزه جفرزاده نین، محمد حسين شهریارین، آنارین و دیگر یازارلاریمیزین یارادیجیلیغیندا بایرامین عادت-عنعنه‌لری تصویر ائدیلمیش‌دیر. بو بایرام مؤضوع­سونون تر‌ننومو اوستاد آشیقلاریمیزین دا یارادیجیلیغیندا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. واختی ایله مرحوم فولکلورشناس عالیمیمیز، خالق یازیچيسی عزیزه جعفرزاده يلدا گئجه‌سینه یازیلمیش آشاغیداکی بِیتین دیللر ازبری اولدوغونو سؤیلمیشدیر:

يلدا گئجه‌سی بیردیر، ایلده بیر اولور يلدا،

بیلمم بو ندندیر کی، بیر آیدا ایکی يلدا!؟

 قیشین اَن اوزون و قارانلیق گئجه‌سی ایلده بیر دفعه اولدوغو حالدا، سنین آی اوزونده ایکی‌سی هارداندیر؟ پاییزین سون، قیشین ایلک گئجه‌سی. ایلین ان اوزون و ان قارانلیق گئجه‌سی. شاعرلریمیز اونو گؤزلین اوزون و قارا ساچلارینا، زیل قارا گؤزلرینه بنزدردیلر. "شب يلدا ساچین گئجه‌سی" یاخود : "شبِ-يلدایا بنزتدیم قاشین قؤسونو" .

یازارلاریمیزین اکثریتی گؤزلین قارا هؤروکلرینی، زیل قارا گؤزلرینی، قارا قاشلارینی يلدا گئجه‌سی ایله مقایسه ائدیرلر. بؤیوک ادیبیمیز سید عظیم شیروانینین پوئزیاسیندان بو گئجه ایله باغلی بیر نئچه بیته نظر سالاق:

تؤکدون اوزه او زولفو خم اندر خمی، اي مه.

خورشید حجابین شب يلدا  ائله­دین سن.

بیتین معناسی بئله‌دیر: اي آی اوزلو گؤزل، اوزونه قیوریم قارا ساچلارینی تؤکمکله، سانکی، گونشی يلدا گئجه‌سی ایله حجابا بورودون.

گون اولسا گئجه اولماز، اي ماه، ندیر رجهی

یلداي سر زولفون گون اوزده اولوب پيدا؟! .

 یعنی اي گؤزل آی، گوندوزله گئجه عینی واختدا اولمور، بس يلدا کیمی قارا اوزون ساچلارینین ایسته­یی ندیر کی، گونش اوزونده پيدا اولوب؟ چيلله گئجه‌سی نیشانلی قیزلارا قیش خونچاسی آپاریلار و اونون ایچری‌سینه مطلق قارپیز، میوه، شیرنیات قویولار، قیز ائوینده قارپیز دیلیملنر، بوتون قوهوملار آراسیندا پایلانیب یئییلر. عائله عضولری، قوهوم، دوست-تانیش بیرلشه‌رک ایلین ان اوزون گئجه‌سینی میوه، تروز، شیرینیاتلار یئمکله سحره کیمی قئید ائدرلر. قوهوم-قونشولار بیر-بیرینه باش چکر، حال-احوال توتار و حاصیله گتیردیی محصول‌دان سووقات-پای آپارارلار. توربا-داغارجیغین برکتینی اوز‌ن پاییزین اؤمرو چيلله گئجه سي باشا چاتیر. قاسیم بی زاکیرین یارادیجیلیغیندا بو گئجه بئله وصف اولونور:

ایلده بیر يلدا گلیر آیین و رسمی دهرده،

بو نه يلدادیر گزیر آیین یانینجا موتتجیل؟

سن دئییردین کی، اولور هر آی باشیندا بیر هلال،

قیل نظر، بیر آی باشیندا ایکی‌سینی گؤر، اول خجیل! .

غزلین معناسی بئله‌دیر کی، رسمی تقویمده ایلده بیر يلدا اولور. بو نه جور ايلدادیر کی، دایيم آیین یانیندا گزیر. سن دئییردین کی، هر آیین اوّلینده تزه آی اولور. نظر یئتیر، هر آیین اوّلین‌ده ایکی‌سینی گؤر، خجالت چک. شاعر آیین یانیندا دایيم گز‌ن يلدا دئدیكده سئوگيلی‌سینین آی اوزونو دؤره‌له‌ين قارا ساچلارینی نظرده توتور. آیین یانیندا ایکی آی گؤروندویونو سؤیله­یركن ایسه بیر گؤی‌ده‌کی آیی، بیر ده یئرده‌کی آی اوزلو سئوگيلی‌سینی تصویر ائدیر.

اون دوققوزونجو عصرین شاعره‌سی حیران خانیمین بو بایراملا باغلی ایشلَتدیی استعاره‌لر ده ماراقلی و یاددا قالان‌دیر. شاعره‌نین آشاغی‌داکی نمونه‌سینه نظر سالاق:

قاشلاری اول دیلبرین گؤی‌ده اولوب قؤوسی-کمان،

قاشلارا بیر قیل تماشا، سونرا تازه آیه باخ؟

آی اوزو ساچلار آراسیندا یاراتمیش معجزه،

ایلده بیر يلدا اولار، بیر آی ایکی يلدایه باخ! .

مؤلف بو مصراعلاردا سئوگيلی‌سینین اوزونو آیا، ساچلارینی ایسه سون درجه قارانلیق گئجه‌یه -يلدایا اوخشاداراق اونون اوزونده ایکی يلدانین، (ساچلارین ایکی یانا آیریلماسی) مؤجود اولدوغونو یازیر. همین شعر شاعره‌نین یوکسک بدیعی تخیّوله و صنعتکارلیق قابیلیتینه مالیک اولدوغونو گؤستر‌ن لاییقلی نمونه‌دیر. يلدا گئجه‌سی ایله باغلی آشیق دیلقمین یارادیجیلیغیدان بیر نمونه­یه باخاق:

دیلقمم، قارشیما چیخدی خورامان،

بیر شبِ- يلدا ده، بیر ماه تابان.

شعرده آشیق دیلقم قارشیسینا چیخان آی اوزلو خورامانین ساچلارینین دوزومونو قارانلیق یلدا گئجه‌سینه بنزه‌دیر. اولو اجدادلاریمیز قیش فصلینی اوچ قیسمه بؤلموش‌دولر. بؤیوک چیلله، کیچیک چیلله، بوز آی. بؤیوک چیلله بیر آز ملاییم، بیر آز سرين، قیرخ گون داوام ائدیر. پروفسور آزاد .نبیئو یازیردی:

"بؤیوک چیلله خوش قیلیقلی‌دیر، اینسانا او قدر ده زیان وورمور. بؤیوک چیلله‌نین شخصلندیریلمیش اوبرازینین عکسینه اولاراق کیچیک چیلله داها سرين طبیعتلی، آمان‌سیزدیر. مراسیم دوشونجه­سینده اینسان اؤزونون شرّه، پیسلیه مناسیبتینین معیّن جهتلرینی کیچیک چیلله ایله باغلی پوئتیک دوشونجه­سینده وئرمیش‌دیر" . سونرا ایگیرمی گونلوک کیچیک چیلله گلیر. کیچیک چیلله ایگیرمی گون عؤمور سورور. کیچیک چیلله سویوق، شاختا، بوران و چووغونلا اؤزونو گؤستریر. بونونلا باغلی ائل مثلینده دئییلیر: بو کیچیک چیلله اؤزونه گؤره دئیل. کیچیک چیلله‌نین سویوغو، تندیره تپر تویوغو. کیچیک چیلله بؤیوک چیلله‌یه دئییر: -سنین اؤمرون منده اولسا، بیلیرسن نئیلردیم؟ تویوقلاری هینده، قادینلارین اَلینی اون چووالیندا، آتلارین قولونونو قارنیندا دوندورار، بويلو گلینلره اوشاق سالدیراردیم. پروفسور، فولکلورشناس، خالق یازيچیسی عزیزه جعفرزادنین يلدا گئجه‌سی ایله باغلی فیکیرلرینی اوخوجولارا چاتدیرماغی اؤزوموزه بورج بیلیریک "مدریک بابا-ننه‌لریمیز کیچیک چیلله­نین بئله سرينلینی گؤروب اونون تئز گئتمه‌سینی آرزولایار و دئیرمیشلر:

بو گئجه چیلله گئجه‌سی‌دی، من نئینییم،

گئجه‌سی دؤنوبدو ایله، من نئینییم؟

 و یاخود:

کیچیک چیلله، قان چیله

کهر آتی قامچیلا.

چاتدیر بیزی باهارا،

حالیمیزا یان، چیله.

کیچیک چیلله بهمن آينين آخريندا یئرینی بوز آیا وئریر. بوز آی دا بوزارا-بوزارا یازی گتیریر و اسفندين ايگيرمي دوققوزونا قدر داوام ائد‌رک، یئرینی "نوروز" بایرامینا (یعنی یئنی گونه) وئریر. نوروزون ایلک مژده‌چیسی قارچیچه­یی اولور .

زردوشتیلر يلدا گئجه‌سینین دینی مراسيملرله باغلی اولدوغونو ادعا ائتسه‌لر ده سونرالار بو بایرامی قبول ائتمیش‌دیلر. آذربایجان‌دا يلدا گئجه‌سی، (بؤیوک چیلله‌نین گلیشی، چیلله گئجه‌سی)، ايراندا ایسه اونو شب يلدا (يلدا گئجه‌سی) کیمی هر ایل قئید ائدیرلر. همین گوندن گونشلی گونلر اوزانماغا باشلاییر. بایرامین رمزی ایشیغین قارانلیق اوزرینده سیموولیک غلبه‌سی‌دیر. اینانجا گؤره، بو گئجه‌ده قارین یاغماسی، ایلین سئوینجینه، بول برکتینه سبب اولور.

ايران توركلرينده دئمک اولار کی، بوتون بؤلگه‌لرینده اسکی دؤورلردن شبِ يلدا مؤحتشم کئچیریلمیشدیر. بو بایرام همین اراضیده ایندییه قدر یاشاییر. آراشدیرما زامانی معلوم اولدو کی، يلدا گئجه‌سی تبریز و اورمو و اردبیل و آذربایجانین باشقا اولکه لرینین عائله‌لری بیر آرایا گلیر، سؤزلو و نیشانلیلار بو گئجه بیر-بیرلرینه دادلی هدیه‌لر گؤندریر، ائولرینه قوناق اولور و نیشانلی قیز زیارته گلنلره کسیلمه­میش قوماش و پالتار هدیه ائدیر. ايران توركلرينين چوخلو بؤلگه‌لرین‌ده يلدا گئجه‌سی حيدربابا منظومه­سي اوخونور، باياتي فاللاری آچیلیر. بعضی بؤلگه‌لرده ایسه آنا و بابالارین خاطره‌لری آنیلیروگاهداندا باياتي اوخونوب وناغيل دئييلر.

تبریزده فارس دیلی و ادبیاتی اوستادلاریندان پروفسور میر جلال الدين کزازي ده تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بری ایلین اَن اوزون گئجه‌سی اولان يلدا بایرامینین یاراندیغینی، قئید ائتمه مدنیتینین گئنیش اولدوغونو بیلدیره‌رک، تورکلرین گونشی خئیرین سیموولو اولاراق گؤردوکلرینی، بو اوزد‌ن گونشین ان قیسا دؤنه‌می اولان يلدا گئجه‌سینده اونا عاید دعالار اوخودوقلارینی یازیر.

حسین آشیقی آشاغیداکی شعرین‌ده يلدا ایله باغلی بیر مقایسه‌نی تقدیم ائتمیشدیر:

زینبیم اؤلدو، خدایا، گونو يلدا گئجه‌سی

گئيدی بیر تازه گلین قاره، گونو يلدا گئجه‌سی .

بورادا يلدا قارا (بدبخت) گونله و یاس پالتاری ایله قارشیلاشدیریلیر. مزدک طرفداری اولانلار دا قیشین ایلک گونو شبِ چئلله-شبِ يلدا (کوتلو گون) اولاراق گؤزلمیش و اونا خصوصی حاضیرلاشمیشلار.

اسکی موسلمان تورکلرینین بو ایزلری بو گون بئله افغانستان و تاجیکستان‌دا چوخلو بؤلگه‌لرینده داوام ائتمکده‌دیر. افغان یازيچیسی خالید حسینینین "چرپلنگ اوچوران" اثرینده "يلدا" گئجه‌سی مراسيمی ایله باغلی فیکیرلری بئله قئید ائدیلیر. "افغانستاندا قیشین ایلک آیی - اوّلینین ایلک و اَن اوزون گئجه‌سینه "يلدا" دئییرلر. "يلدا" افسانه‌لرینه گؤره، بو گئجه‌لرده پروانه‌لر دلی اولوب، اؤزلرینی شام آتشینده یاندیرار، جاناوارلار داغلارا چیخیب، گونش ایشیغی آختاراردیلار. آتالاریمیز آند ایچیردی کی، آدام "یلدا" گئجه‌سینده قارپیز یئسه، قارشیدان گلن یای سو ایسته­میه‌جكدی. بؤیوکلرده شعر کیتابلاریندا يلدا گئجه‌لری حاقّیندا باشقا شعرلر اوخوموشدولار. "يلدا" سئوگیلیلرین اویاق قالیب سونسوز قارانلیقدا سحرین آچیلماسینی و دان یئریندن قالخان گونشین اونلارین سئوگیلیلرینی گتیرمه‌سینی گؤزله‌یه‌رک اذیت چکدیی گئجه­‌دی. ثریا طاهیرینی گؤر‌ندن سونرا هر گئجم "يلدا"یا دؤنموشدو. سن هله ده منیم "يلدا" گئجه‌مین دان اولدوزوسان، - دئیه پیچیلدادیم .اولو تورک یوردو اولان خالقلاریمیز هر ایل يلدا گئجه‌سینی صبرسیزلیکله گؤزله­يرلرو بو گونو شیرین آرزولارلا، ناز-نعمتله گؤزله‌یرلر. گلین سیغیناق او بیر اولان اللها، نیکبین خیاللارلا یاشایاق. نه قدر کی، دونیا وار، ائل وار، عائله وار، سئوگي وار، یاشاماق وار و...

 اضيرلايان: محمدرضا اسماعيل زاده

هپسنه بیرینجی روايتی  :

هپسنه آی هپسنه

هپسنه بیر قوش ایدی

باغچایا قونموش ایدی

به¬ی اوغلو گورمش ایدی

اوخوينان وورموشويدئ

به¬ی اوغلوندان بئزارام

كتان كوینح یازارام

كتان كوینح میل میلی

گل اوخو بیزیم دیلی

بیزیم دیل "اورمو" دیلی

اورمودان گلن آتلار

آغزیندا داري چاتدار

تات منه داری وئردی

دارینی وئردیم قوشا

قوش منه قانات وئردی

قاناتلاندیم  اوچماغا

حق قاپیسین آچماغا

حق قاپیسی كلیددی

كلید سروان یولوندا

سروان یولو مین وزر

ایچینده آهو گزر

آهونون بالالاری

منی گوردی آغلادی

ائتییمه قیغلادی

ائتییم بولوح بولوح

قورباغا دلیح دلیح

حسن بَیین نه¬یی وار

گویه چیخان آتی وار

ائوینده بیر لوتی وار

اَللی باتمان گ...  وار

هپسنه ايكينجي روايتی  :

قنبر گئــدیب اودونـا

قــارقـا باتیب بودونا

قارقـا دئییل قمیشدی

قمیشی وئـردیـم تاتا

تـات منه داري وئردی

دارينـي سَپدیم قـوشا

قوش منه قاناد وئردی

قـانادداندیم اوشمـاغا

حق قاپی سین آشماغا

حق قاپی سی کیلیددی

کلیــد دَوه بوینونــدا

دَوه شیروان یولونــدا

شیروان یولو سربه سر

ایچینـده میمون گَزه ر

میمـونـون بــالالاری

منی گؤردو آغـلادی

تومـانينا قـيـغـلادي

هپسنه اوچونجو روايتی :

 اوستوب ایدی، ها اوستوب ایدی،

او کیشی منیم دوستوم ایدی.

گئتدی گیلانا گلمه¬دی،

یای‌لیغيمی آلدی وئرمه¬دی.

یایلیغیمین اوجو زیل قارا،

یوللادیم پیغمبره.

پیغمبری اؤلدوردولر،

آغ بالا گئیدیردیلر.

آغ بالانین ساچاقلاری،

گوموشدن وار بیچاقلاری.

ووردوم صاندیق آچیل‌دی،

اینجی‌لی مرجان ساچیل‌دی.

اینجی‌لی مرجان فیلفيلی،

گل اوخو بیزیم دیلی.

بیزیم دیل اورمو دیلی

اورمو‌دان گلن آتلار،

آغزین‌دا یوین چاتلار.

حیوانین آغاجلاری،

بار گتیرمز باشلاری.

ووردوم باشی اوزولدو،

ائل یایلاغا دوزولدو.

ائل یایلاقدان گلینجه،

یاری جانیم اوزول‌دو.

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده 

دامادحامامی :

اوغلان تویو شن‌لیکلرینین ایکینجی – گلین گتیردی تویو  گونو گونورتادان سونرا بی اوغلانین تنته‌نه‌لی شکیل‌ده چالغی ایله ائل حامامینا یوللانماسی و بورادا کئچیریلن شنلیین آدیدير. بو موناسیبتله اوغلان ائوی حامامی ایکی-اوچ ساعتلیق ایجاره‌یه آلیر، اوغلانین آناسی اوغلو اوچون ایچینه آلت پالتاری، تزه شالوار، بی‌لیک باشماغی و ... دوزولموش بیر خونچا توتور و قیز آناسینین گؤندردیی آل قیرمیزی یای‌لیغی اونون اوستونه قویور. قیزگیلدن بی اوچون گؤندریلیب اوزرینه زرلی اؤرپک سالینمیش حامام بوغچاسی دا همچینین حاماما گتیریلیر. بعضن ایسه، قیز ائوی آیریجا اولاراق بیین ساغدیش-سولدیشی اوچون ده آلت پالتاری و آراخچین قويور بیر سؤزله، حامامین سویونوب-گئییلن یئری - "سربینه"ده بی اوغلان اوچون خوصوصی بیر گوشه آییریب اورادا بوتون بوغچالاری آچیر، حامام لوازیماتینی سکّی اوسته سریرلر. قیز ائوین‌دن گتیریلمیش دیگر خونچادان ایسه مئیوه و شیرنیات چیخاریلیر.

 بی سویونوب "دارایی" دئییله‌ن ایپک فیطه‌یه بوروندوكدن سونرا سولدیش اونون چیخاردیغی پالتارلاری بوغچایا بوکوب بیر اوشاقلا اوغلانگیله گؤندریر. بعضن بو مقام‌دا ایشتیراک‌چیلاردان بیری بی اوغلانین پالتارلارینی زارافات یانا اوغورلاییب قیز ائوینه چاتدریر و یا خلعت آلیر. اوغلان حامامدا تای-توشلاری ایله بیر یئرده یویونور، ساغدیش-سولدیش اونا هر جور خیدمت گؤستریر. حامامین قاپی‌سی آغزین‌دا ایسه زورناچیلار چالیر و بورایا گلنلرین بیر قیسمی اویناییب بیین یویونوب قورتارماسینی گؤزلییرلر. یویوندوق‌دان سونرا سربینه‌یه گتیریلیر. بو یئرده ساغدیش یانان بیر مانقالا اوزرلیک آتیب بی اوغلانی مانقال اوستون‌دن کئچیردیب اؤز "گوشه‌سی"نده اوتوردور. بی ایلک اؤنجه قیز گیلین بوغچاسین‌داکی حوله ایله قورولانیب، تزه آغ تومان-کؤینیینی گئییر. اسکی ائل-اوبا قايداسینجا، بو زامان ساغدیش و یا سولدیش بیین باشی اوسته اوجو یوخاری بیر بیچاق، یاخود خنجر توتور. بونون آردینجا خلفه ، یاخود ساغدیش بی اوغلانین اوست ایپک کؤینیینی آچیب اَلینده توتور، سونرا بیر دعا اوخویوب "بسم الله" دئیه‌رک، کؤینیی اوغلانین باشینا کئچیریر.

 قای‌دایا گؤره، بورادا اوغلان ایلک اول ساغ الینی کؤینیین قولونا کئچیرمه‌لی، همچینین آیاغینی دا ایلک اؤنجه ساغ آیاققابییا گئیمه‌لی‌دیر. بیر پارا یئرلرین عادتینجه، بی اوغلانین توی پالتارینی حؤکمن چوخلو اوغول-نوه صاحبی اولان یاشلی بیر کیشی گئی‌دیرمه‌لی‌دیر.، بی‌لیک پالتارینی بیین اینینه گئيدیرمه‌یه باشلایان‌دا، بیر عادت اولاراق، موسیقی چالینیر، آتش آچیلیر، بیین باشینا تزه پول سپیلیر، حامییا سرین شربت پای‌لانیر. هامی شربتی ایچدیكدن سونرا بیر-بیرینه و بی اوغلانا "الله موبارک ائیله‌سین ، همیشه تمیزلیکده ایستی سو راحت‌لیغی" و بو کیمی آرزولار دیلییر. بی ایسه، جاوابین‌دا هامییا مراجعتله: "الله راضی اولسون، ساغ-سالامات اولاسینیز، سیزلره ده قیسمت اولسون، اوغلونوزون بی‌لیک حامامینا گلک، اینشاالله"  دئییر. بو آرالیق‌دا شربتدن دادمیش حامام صاحبی آيناسيني چیخاریر و بی اوغلانا اوزادیب "آل، اؤزونه باخ"  دئییر. بی آينایا باخیب اونو اؤپور و عادت اوزره، اوستونه پول قویوب "حلال خوشون اولسون" دئیه، اونو حامام‌چییا قایتاریر. اونون آردینجا ساغدیش-سولدیش، بیین تای-توشو دا آينایا پول آتیر. قهوه‌چی، جامادار، جان سورتن و دیگر حامام خیدمتچی لرینه ده خلعت، پول وئریلیر. خلعت آلانلار، عادتن، "الله خئیره جالاسین، جانین-باشین ساغ اولسون، "  دئییرلر. بعضی حاللاردا حامام صاحبینه آیریجا بیر خونچا توتولور. سونرا بی اوغلان قیز آناسینین اونا گؤندردیی آل ایپک یای‌لیغی جیبینه قویوب، قیزگیل‌دن گتیریلمیش یئمکلردن بیر آز دادیر. بیر سؤزله، بورایا گلنلرین هامی‌سی گئیینیب حامامدان چیخان‌دا زورناچیلار کوچه‌ده یئنه چالماغا باشلاییر و بی اوغلان جاه-جلاللا اؤز ائوینه قایی‌دیر.

اؤز هیتلرینه داخیل اولدوق‌دا ایسه، اوغلان ائوی قادینلاری بی اوغلانین باشینا اوزرلیک دولاندیریب اوجاغا آتیرلار. سونرا بیین اؤنون‌ده شام یاندیریر، اوغلانین ساغ طرفین‌ده - ساغدیشی، سولون‌دا - سولدیشی اللرین‌ده شام دوروب دایانیرلار. اوغلانین آناسی، باجی‌سی و قوهوملاری بیین قاباغین‌دا چپيك چالا-چالا "آ، تزه پالتار گئيميسن بویونا قیسمت اولسون" - دئیه‌رک، رقص ائدیب اوخویور، بیین تزه پالتارینا دومدورو سو چیلییرلر. آردینجا، بی حیتده آسیلمیش قازانلارین اوستونه پول قویورکی، بونا دا ائل آغزین‌دا قازان اوستو دئییرلر. بعضن، اولجه‌دن بیر چؤریین ایچینی اوووب اورایا خیردا تزه پول دولدورورلار و قادینلارین بیری، چوخ واخت ایسه اوغلان آناسی اؤزو، اوغلونون ائویندن روزو اسکیک اولماسین، قازانیب گتیردیکلری برکتلی اولسون دئیه، چؤریی اوغلونون باشی اوسته پارچالاییر.

اورادان تؤکولن پوللاری اوشاقلار ییغیر، چؤرک تیکه­لرینی ایسه داما آتیرلار. بیری قادینلار خئییر-دعا وئره-وئره بیین اوزرینه شاباش آتیر، شیرنی سپلییر و ... بون‌دان سونرا بی اوغلان ساغدیش-سولدیشی ایله بی‌لیک اوتاغینا، چوخ واخت ایسه ساغدیشین و یا قونشونون ائوینه یوللانیب اورادا یاخین دوستلاری ایله آیریجا مجلیس قورور و گلین گتیريلنه قدر اورادان ائشییه چیخمیر. آذربايجانين چوخلو بؤلگه‌لرین‌ده تزه‌بیی خصوصی اوخومالارلا حاماما قیزلار یولا سالیر، اوخومالارلا دا قارشیلاییرلار. اوزاق کئچمیش‌ده ایسه بی اوغلان توی گونو سحر ساغدیش-سولدیشی ایله چای کناری و یا بولاق باشینا یوللانیب اورادا چیمردی. اصلینه قالسا، بو "یویونما مراسيمی" منشأینه گؤره ساده‌جه چیمه­مک دئییل، بی‌لیک تاراشی تک، تمیزلنمه‌دن سونرا تام یئنی و باشقا کیفیتده اورتایا چیخماق کیمی قیمتلندیریلن، موهوم بیر آیین ساییلیردی. بعضی یئرلرده بو یویونما مراسیمینه "بیین داماد حامامی"، یاخود ساده‌جه، "كوره كن حامامي " دا دئییرلر.

گلین‌ حامامی :

گلین آپاردی تویو گونو اَر ائوینه واران گلین قیزین  حاماما یوللانماسی (اللرینه بیر گون اؤنجکی خینایاخدی تویوندا            خینا قویموش قوناقلارلا بیرلیكده) و بورادا کئچیریلن مراسیم بیر زامانلار اورتا و کاسیب عائله‌لرده گلین قیزلار ساغدیش­سولدیشلاری و بیر-ایکی یاخین قوهومو ایله بیرگه خلوتی، عادتاً، سحر تئزدن ائل حامامینا گئدیب یویونارديلار. وارلیلاردا ایسه، بون‌دان اؤترو اوغلان ائوی ۵-۶ ساعتلیغا حامامی تام ایجاره‌یه آلاردی (بو واخت اورایا کنار آداملار بوراخیلمازدی)، کیسه، صابون و ... خرجلری بوتونلوکله اؤدیردی. اوغلان آناسی اؤز آدیندان چوخ واخت اوتوزا قدر دوست­تانیشیرو، اساساً جاوان قیز-گلینی بو شنلیگه دعوت ائدیر. قیزگيلده اؤز نؤوبه‌سین‌ده اون­اون بئش یاخین قوهوم-قونشونو و قیزین يولداش رفيقلري چاغیریر. سحردن گؤزل پالتار گئییب بزنمیش قادینلار اوغلان گیلده ییغیشیب (واختیله هامی‌سی آغ چادرالارا بورونارک)، بیر-بیرینه "اوغلويون، قیزینین گلیین لیک حامامینا گئدک، اینشاالله" - دئیه‌رک، اَللرینه حامام بوغچالاري، آينا، بیر سطیل شربت گؤتوروب چالغی ایله قیزگیله یوللارییر، بورادا گلین قیزی گئییندیریب باشینا خصوصی زرلی اؤرپوک سالیرلار. تقریباً سحر ساعت يئددي ده، اورتادا قیز، یانین‌دا ساغدیش-سولدیشی و سوبای رفیقلری، دسته ایله پیادا حاماما  طرف اوز توتورلار.

بعضی یئرلرین عادتینه گؤره، گلین قیز ایکی یاخین قوهومو ایله اولجه‌دن حاماما گئدیب قوناقلاری اورادا قارشیلاییر. حامامین "سربينه" دئییلن سویونوب-گئیینن یئرینده گلین اوچون خصوصی یئر آیریلیر و  جامادار قادینا تاپشیریلیر. بو قادین ایسه "الله موبارک ائیله سیین، حد‌نین بدنظردن ایراق اولسون" و ... دئدیكدن سونرا "بسم الله" سؤزو ایله قیزی پالتارلارين سویوندوروب فیطه‌یه بورویور، آیاقلارینا تاختا "دمپايا" کئچیریب، باشینا اؤرپک سالیر، دیگر ایکی قادین ایسه چادرادان پرده توتاراق، خئییر-دعا ائیله‌یه-ائیله‌یه گلین قیزی حامامین سویونوب-گئیینمه یئری، یاخود اورتاداکی حووض اطرافینا دولاندیریر و هامی بیردن "یا عزیز الله"  دئییب، حامامین یویونما یئرینه داخیل اولورلار. بو زامان قیزین آیاغی آلتین‌دا بیر جويز سیندیریلیر. آردینجا. بوراداکی "قورییا" دئییله‌ن کیچیک حووضلارین ایچینه تزه دمير پول و اوزرلیک آتیلیر، هر قوناغا اوغلان ائوی آدین‌دان عطیرلی صابون پای‌لانیر. سونرا جامادار قیزین بیبی‌سی، خالاسی و ساغدیش-سولدیشی و خلوت خانایا چکیب. قیزی خصوصی "گوبک داشی" اوزرین‌ده اوتورداراق یویوندورماغا باشلاییر.

بون‌دان سونرا گلینین باشی "گیلابی" دئییله‌ن بیر محلول ایله ایکی دفعه یویولماقلا قورورنوش خینادان تمیزلنیر. کیمی "قیرخ قیفیل" و یا "قیرخ تیلسیم" آدلانان جام، یاخود پیاله ایله گلینین اوست-باشینا سو تؤکور، کیمی اونا کیسه-صابون چکیر. کیمی قابلارا دوزولموش شیرنی، حالوا و مئیوه‌لردن، بعضن ایسه پلوودان یئییب، شربت، ایستی چای ایچیر. اؤتن زامانلاردا بو مراسیمه خصوصی رققاصه‌لر - "حامام مطربلري" دعوت اولونوردو. اونلار و قیزین یویونماق ایسته‌مه‌ين رفیقه‌لری حامامین سویونوب-گئیینن یئرینده اوخویوب-اویناییر، یاشلی قادینلار ایسه رققاصه لرین آلنینا پول یاپیشدیریر. عینی زامان‌دا اَیلشن سوبای قیزلارا دقتله تاماشا ائد‌رک ، اوغوللاری اوچون "گوزالتی" ائدیردیلر. قای‌دایا گؤره. بوراداکی حامامچی قادینلارا قیزگیلدن خؤرک گتیریلیر.

 اوغلان آناسی هر قیزا بیر باش یايلیغی، جامادار قادینا بیر دست تزه آلت و اوست پالتاری باغیشلاییر. بی اوغلانین آتاسی ایسه حامام صاحبینه بیر خلعت وئریر. قیز یویونوب حامامین سربینه‌سینه کئچن زامان هر طرفدن اونا "ماشاالله"، "جانین، باشین ساغ اولسون. الله سنی خطا-بلادان ساخلاسین"، "الله خوشبخت ائله سین، آمین" و ... دئییلیر و یئنه ایکی قادین چادرالاردان اونا پرده توتور. پرده آرخاسین‌دا گئیینیب گلین قیزین باشینا اؤرپک (واختیله اونون اوستون‌دن ده چادرا) سالیب اوزونه روبند توتورلار و او، باشقالارین‌دان تئز. ۲-۳ قادینلا حامام‌دان چیخدیق‌دا، اونون باشینا شیرينی و خیردا تزه پول تؤکوب خئییر-دعا وئریرلر. بیری قوناقلار ایسه دویونجا یویوندوق‌دان سونرا ائولرینه گئدیرلر. گلین قیز دده‌سی ائوینین حيتینه گیردیکده، آناسی، یاخود باشقا بیر قادین، بدنظردن اوزاق اولسون دئیه، اونون باشینا اوزورلیک اوتو و یا توخومو دولاندیریب یانان مانقالا آتیر و قیزی اونون توستوسونه وئریر. بوندان سونرا "آیاغین يونگول اولسون "،"قشنگ گونه چیخاسان" و بو کیمی سؤزلر دئییب قیزین آیاغی آلتیندا بیر بوینوزلو قوچ باشی اوستون‌ده ایسه بیر چؤرک کسیرلر. قیز آناسی حامام‌دان گلنلره بوزباش و چای وئریر. کنار آداملارین گؤزونه گؤرونمه‌سین دئیه. گلین قیزی ایپک پرده. چوخ واخت ایسه زرلی اؤرپک آرخاسین‌دا اوتوردوب اونون اوزرین‌ده گلین بزه‌مه آیینی ایجرا ائدیرلر. آیری-آیری یئرلرده بو مراسیمه "قیز حامامی ،گلین حامامی" و "خینا حامامی" دا دئییرلر.

حاضیرلایان : محمدرضا اسماعیل زاده

خالق تقویمینه گؤره کیچیک چیلله بهمن آینین سونوندا اؤز اؤمرونو باشا ووروب، یئرینی، "بوز آیا" وئریر. بوز آی خالق آراسیندا هم ده "آلاچالپوو"، "چیلله بئچه"، "آغلار-گولر"و ... آدلارلا بیلینمكده‌دیر. «بوز آی» کیچیک چیلله‌نین قورتاردیغی واختدان یازین ایلک گونونه (فروردينين بيرينه قدر) اولان دؤورو احاطه ائدیر. آیین آدینین بو جور آدلانماسی اونون بولودلو، یاغیشلی، کولكلی، بعضا گونشلی-بیر سؤزله دییشکن اولماسی ایله باغلی‌دیر. خالق آراسیندا "بوز آی" حاقّین‌دا بیر دئییم وار. «بوز آی بوزارا-بوزارا کئچر». بو داها چوخ بوز آیین سرين‌لیگی و هاوالارین بوز اريمه سینه ایشاره‌دیر. "بوز آی"ین دییشكن اولماسی ایله علاقه دار بیر روایتده دئییلیر کی، قدیم دؤورلرده اینسانلار ایلی حسابلاماق اوچون اونو ایکی آیا بؤلموشلر. بو واخت هر آیا ۳۲ گون، تکجه «بوز آیا» ۱۴ گون دوشور. «بوز آی» اینجیمه‌سین دئیه، هر آی عؤمرون‌دن بیر گون گؤتویوب بو آیا وئریر. لاکین «بوز آی» یئنه ناراضی قالیر. بونو گؤرن آیلارین بعضی‌سی اؤمرون‌دن بیر گون ده گؤتوروب «بوز آیا» وئریر. بونا گؤره ده آیلارين بعضی‌سی 30 گون، بعضی‌سی ایسه ۳۱ گوندن عبارت‌دیر. دئییلنلره گؤره، بوز آیدا هاوالارین بو جور دییشكن اولماسینین سببی هر آیدان پای آلدیغینا گؤره‌دیر. بو آیین خالق آراسیندا بیلینن دیگر بیر آدینین "آغلار-گولر" آدلانماسی دا هاوالارین دییشکن اولماسی ایله علاقه لندیریلمیش‌دیر.

کیچیک چیلله ایله نووروز آراسینداکی «بوز آی» قیشدان یازا کئچید دؤورونو عکس ائتدیریر. خالق آراسیندا بوز آیا «بایرام آیی» دا دئییلمكده‌دیر. قدیم عادتلره گؤره بو آیین دؤرد چرشنبه‌سی مقدس ساییلمیش و طبیعتین دییشمه‌سین‌ده دؤرد عنصور: سو، اود، تورپاق و یئل موهوم رول اوینامیش‌دیر . بهلول عبدالله، دؤرد چرشنبه‌نین ایلک اوچونو «دوغرو اوسکو»، سونونجوسونو ایسه «ایلین آخیر چرشنبه سی» اولدوغونو قئید ائدیر . خالق بوز آیین دؤرد چرشنبه‌سینین هر بیری ایله باغلی موختلیف آیین، اعتیقاد، اینانج و مراسیملر یاراتمیش‌دیر. بوز آیین ایلک مقدس چرشنبه‌سی خالق آراسیندا «ازل چرشنبه»، «گؤزل چرشنبه»، «یالانچی چرشنبه» کیمی تانینان «سو چرشنبه»سی دیر. قاراپاپاق تورکلرین‌ده ده بو چرشنبه‌یه «یالانچی چرشنبه» دئییلیر. بو چرشنبه‌ده «چیلله‌نی قووماق» آنلامیندا هاوایا اود آچارلار . خالق بو چرشنبه‌ده باش وئره‌جک دییشیکلره اینانمامیش، اونون اوچون ده اونو یالانچی آدلاندیرمیش‌دیر. اینانجا گؤره، یازین نفسی اؤنجه سویا توخونور. خالق آراسیندا دئییلیر کی، بو گوندن سولارا ایختیار وئریلیر. بونا گؤره ده بو چرشنبه سویون تزه‌لنمه‌سی ایله علاقه داردیر. ایناما گؤره، همین چرشنبه‌ده سو اویانیر، صافلاشیر، تزه‌لنیر. «سو چرشنبه»سین‌ده سو اوسته گئدرلر، آنجاق سو گتیرمزلر. سو اوسته گئدیب اورادان سو گؤتورمک عادتینه ایلین آخیر چرشنبه‌سینین سحری عمل ائدرلر. خالق آراسیندا اولان ایناما گؤره، همین گون سودان نه ایسته‌سن حیاتا کئچر.

سو اوسته، نووروز اوسته، بختینی سودان ایسته.

بوز آیین ایکینجی چرشنبه‌سی خالق آراسیندا "خبر چرشنبه"، "کوله چرشنبه" کیمی بیلینن "اود چرشنبه"سی دیر. بونا خالق آراسیندا بعضا "اوسگو چرشنبه''، "ایکینجی چرشنبه" ده دئییلیر. ایکینجی چرشنبه‌ده هاوالارین ایسینمه‌سی، یازین علامتی اولان بعضی چیچکلرین آچماسی باش وئریر کی، بو "خبر چرشنبه" آدلانیر. بو چرشنبه‌ده هاوالار قیزیر، گونش آرتیق یئری ایسیتمه‌یه باشلاییر. "اود چرشنبه‌سی" اسکی گؤروشلرله باغلی اولوب گونشه، اودا، اودو قورویوب ساخلاماق اینامینا تاپینما ایله علاقه‌لی یارانمیش‌دیر. هله چوخ-چوخ اوللر اینسانلار طبیعتی جانلاندیران، تورپاغی ایسيدن گونشی، اونون یئرده‌کی رمزی اودو تصوورلرین‌ده مقددس لشدیرمیشلر . اوچونجو چرشنبه ایسه ائل دئییمی ایله "قارا چرشنبه"، "قویروقلو چرشنبه" آدی ایله بیلینن "تورپاق چرشنبه"سی و "اؤلو چرشنبه"سی دئییلیر. بو چرشنبه‌ده تورپاق اویانیر و آرتیق اکینه حاضر اولدوغونو گؤستریر. تورپاق‌دان اوتلار باش قالدیریر. ائل آراسیندا دئیرلر کی، گون تورپاغا دوشور، تورپاق‌دان بوخار قالخیر،دئمه‌لی تورپاق قیزمیش‌دیر، یاز اکینینه باشلاماق اولار. خالق آراسیندا اولان ایناما گؤره، بوللوق، برکت رمزی اولاراق "تورپاق چرشنبه"سین‌ده تورپاغا بوغدادان توخوم قویولمالی‌دیر. چرشنبه‌نین "قارا چرشنبه" آدلانماسی ایکی معنادا ایضاح ائدیلیر:

۱. خالق آراسیندا اولان عادته گؤره "قارا بایرام"ي کئچیریلمه­میش مرحوملارا بو چرشنبه عرضین‌ده "قارا بایرام" کئچیریلیر، عائله‌لر یاس‌دان چیخیرلار. بیر سؤزله، خالق "آخیر چرشنبه"یه و نووروزا یاس‌دان چیخمیش حال‌دا گئتمه‌یه چالیشیر.

۲. چرشنبه‌نین قارا آدلانماسی قانن تامامیله اریمه سی، تورپاغین قارالماسی ایله علاقلندیریلیر . آنجاق بیز بیرینجی معنا اوزرین‌ده داها چوخ دایانیريق.

سونونجو چرشنبه «کولک چرشنبه» و یا «یئل چرشنبه»سی دیر. خالق آراسیندا بو چرشنبه "ایلین آخیر چرشنبه"سی، "آخیرینجی چرشنبه" آدلانیر. «یئل چرشنبه»سی وبیر سیرا کندلرین‌ده «حیدر چرشنبه» 'آدی ایله ده تانینیر .«کولک چرشنبه»سینده کولکلر اسمه یه باشلاییر و گون يئرين بیر نئچه دفعه دّییشیر. بو دّییشیکلر هاوانین تمیزلنمه‌سی کیمی قبول ائدیلیر. بو دؤورده اسن کوله‌یه «وعده یئلی» دئییلیر. «وعده یئلی، آغ یئل‌دیر» دئییب آتالاريمیز. گلن‌ده آرتیق قار اریر. تدقیقاتچی‌ شهرام رهنمون، قئید ائدیر کی، اردبیلین بوکاوار کندین‌ده نووروز بایرامینا ۱۷ گون قالمیش کولک اسمه‌یه باشلاییر کی، خالق آراسیندا بونا «وعده یئلی» دئییلیر. بو کوله­یین اسمه‌سی تمیزلیک ایشلرینه باشلاماغین (بایرام تمیزلیگی) واختینی بیلدیریر .ياشار كالافات ، یازیر کی، قاراقویونلو تورکلرین‌ده گونئی طرفدن گلن یئله آغ یئل دئیردیلر. بو یئل هر ایل اسفند آیینین سونوندا اسر. آغ یئل ایستی بیر یئل اولوب قارلاري اری‌دیر. بو یئلین اسمه‌سی ایله خالق بایرام (نووروز) گلیر دئییب سئوینرلر .

اسدی وعده یئلی یاز مژده سی ايله، قون‌دو ائیوانیما یئنه قارانقوش!

دئییمه گؤره، «وعده یئلی» یازین یئلی‌دیر. ائله کی، اسمه‌یه باشلادی، آغاجلارین اویانماسینا، کؤچری قوشلارین گلمه­سینه کؤمکلیک گؤسترر. کؤچری قوشلار (لئیلک، دوما، قارانقوش) یازین ایلک مژده‌چیلری حساب ائدیلیر. بو قوشلارین گلمه‌سی ایله اصل یاز باشلایار. خالق آراسیندا بئله بیر دئییم وار کی، لئیلک دئیر: «تزه ایلده گلمر‌م، کؤهنه ایلده ده قالمارام». دیگر بیر دئییمه گؤره، لئیله‌یه داش آتمازلار، اگر آتیلارسا، کوسوب گئدر و یاز یوبانار. اینانجا گؤره ایلک گلن لئیلیین دیمدیینده اوت گؤرونرسه، بو اینسانلار طرفین‌دن سئوینجله قارشی‌لانیر. خالق آراسیندا دئییرلر کی، گرک لئیلیین یومورتاسینین اوستونه قار یاغا. عموماً، لئیلکلر ائركن قاییتدیق‌دا اؤز کؤهنه یووالارینا دؤنورلر. اونلار نووروزو یووالارين‌دا کئچیریرلر. سونونجو چرشنبه کولک، یئل چرشنبه‌سی اولسا دا خالق آراسیندا اساساً بونا "ایلین آخیر چرشنبه"سی، "ایلاخیر"، "باجا­باجا"، "یئددی لوین" دئییلیر. آذربایجانین بعضی بؤلگه‌لرین‌ده ایسه خالق آرسین‌دا آخیر چرشنبه‌یه «داناتما» (گونشی چاغیرماق) آدی وئریلمیش‌دیر .

ایلاخیردا اساس عادتلردن بیری همین گون اود (تونقال) قالانماسی‌دیر. بوهس اولونان بؤلگه‌نین هر یئرین‌ده:' ائل دیلی ایله دئسک «قاش قارالان واختی» داملارین اوستونده، ائولرین هّیّتین‌ده تونقال قالانار، بوتون عائله اودون اطرافین‌دا توپلاشار. یاندینلمیش اودون اوستوندن «آغیرلیغیم، اوغورلوغوم، دردیم، بلام بو اودا تؤکولسون» دئییب توللانارلار. ایناما گؤره، اودون اوستوندن تول‌لانان شخص ایل بویو خسته­ لنمز، درد، غم اوندان اوزاق دورار. خسته حیوانلار، یئنی دوغولموش قوزولاری دا اودون اوستوندن کئچیرمک کیمی عادتلر مؤوجود اولموش‌دور. ایلاخیر چرشنبه‌سین‌ده یاندیریلان تونقالین توستوسو آرانا گئدرسه آران‌دا، داغ‌لیق طرفه گئدرسه داغ‌لیق اراضی‌ده، اگر دوز یوخاری قالخارسا، هر طرف‌ده همین ایل بوللوق اولاجاغینا اینانیرلار. آخیرچرشنبه‌ده هر بیر عائله چالیشیر کی، یاندیردیغی تونقالین آلووو گويه قالخسین. بونون عائله‌یه اوغور گتیره­جه­ینه اینانیرلار. یاندیریلمیش اودون کولونو گؤتوروب بوللوق، برکت رمزی اولاراق اکین ساحه‌لرینه، تویوق-جوجه‌لرین اوستونه، مال-حیوانین آلتینا سپرلر. شر قوه‌لردن قورونماق، اونلاری قووماق اوچون ایلاخیر تونقالینین کولوندن ائوین دؤرد کونجونه قویارلار.

آخیرچرشنبه گونون‌ده مرحوم لاری یاد ائتمک اوچون قبریستانلیغا گئتمک عادتی واردیر. خالق آراسیندا بو عادت «اهلی قوبور» زیارتی «آتا-بابا گونو»، «آرافات» (کؤهنه ایلله تزه ایلین آراسی) آدلانیر. بو عادته گؤره هر کس اؤز اؤلموش اجدادلارینین روحلارينی یاد ائدر و اونلارا فاتحه اوخوتدورار. قبریستانلیغا گئدنلر اؤزلری ایله احسان مقصدی ایله اییردک، حالوا، آلما، شیرینی و .. یئیه‌جکلر آپاريب اورادا اوتوروب بیر یئرده یئیر، آرتیق قالانینی گتیریب کندده کاسیبلارا پایلایاردیلار. اینانجا گؤره بو گونلرده قبریستان‌لیق‌دا آغلاماق گوناه حساب ائدیلیر. چونکی روحلار ائوده­کیلری گؤزو یاشلی گؤروب کوسوب گئدر، همین گون ائوه گلمزلر. چرشنبه آخشامی قوهوملار، قونشولار یاسلی ائولره گئدیب اونلار اوچون ده «چرشنبه اودو»نو یاندیرار، بئله‌جه اونلان یاس‌دان چیخارارلار. چونکی یئنی ایله یاسلی گیرمک اوغورلو ساییلماز. اوخشار عادت اردبیل بؤلگه‌سینین شریف بی‌لی کندین‌ده ده مؤوجوددور . آخیرچرشنبه‌ده هر کسین ائوین‌ده پلوو سوزورور، لذیذ یئمکلر حاضرلانیر، خونچا بزه­دیلیر. بایرام‌دا سوفره‌لری پاخلاواسیز، حالواسیز، تصووور ائتمک مومکون دئییل. «قارابایرام» کئچیرمه‌لی اولان ائولرده ایسه اوماج حالواسی حاضیرلایاردیلار

آخیرچرشنبه یئمه­یینی بیر آز چوخ بیشیریرلر، چونکی بعضی یاخین آداملارا، اساساً عائله‌نین ائولی قیز و اوغلانلارینا پای گؤندریرلر. بو یئمه‌یه اردبیل بؤلگه‌سین‌ده «پای پلوو» دئییلیر .ايناما گوره نووروز آشینین دویوسون‌دن گؤتوروب آغاجلارين کوتويونه قویاردیلار کی، بارلي اولسون. اوخشار ایناما گؤره، آشین یاغین‌دان بار وئرمه‌ین آغاجلارین بوداقلارینا دا سورتردیلر. شادلیق، یاس‌دان چیخما رمزی اولاراق بار وئر‌ن آغاجلارین دیبینه همین گونو خینا باسدیرماق، قیرمیزی پارچا باغلاما عادتی ده مؤوجوددور. بایرام آیین‌دان باشلایاراق کئچیریلن آخیر چرشنبه‌ده ان مهم عادتلردن بیری ده یومورتا دؤیوش‌دورومه‌سی‌دیر. یومورتا دؤیوشدورولمه‌سی زامانی کیمین یومورتاسی قیریلارسا ، اؤز یومورتاسینی قارشی طرفه وئرر. اساس ماراقلی عادتلردن بیری ده همین گون‌ده یومورتالارين قیرمیزی رنگه بویانیلماسی، اینسانلارین بیر-بیرینی بویانمیش قیرمیزی یومورتا ایله تبریک ائتمه‌سی‌دیر. ايناما گؤره، یومورتا وئریلمه‌سی صاحبینه و عائله عضولرینه جان ساغلیغی دیله‌مکدیر، چونکی یومورتا آرتیب چوخالماق، حیاتین عمله گلمه‌سی کیمی باشا دوشولور. خالق آراسیندا اولان ایناما گؤره، همین گون ائوین‌ده اولمایان یئددی ایل ائوین‌ده اولماز. آخشام دوشدوکد‌ه اوغلان اوشاقلاري ائولره پاپاق، توربا آلار، قیزلار ایسه «قولاق فالی»نا چیخارلار. ائو ییه‌لری ده چالیشارلار کی، همین گونو خوش سؤزلر دانیش‌سینلار.

خالق آراسیندا کئچیریل‌ن ان ماراقلی عادتلردن بیری ده «آخیر چرشنبه»نین سحری گونو. گونش چیخمامیش‌دان «سو اوسته»گئتمک عادتی‌دیر. بعضی بؤلگه‌لرده بو عادت «نووباشی» آدلانیر. ایلک نؤوبه‌ده اینسانلار سحر تئزدن بولاق کنارینا، نوو باشینا گئدر، سویون اوستوندن «آغیرلیغیم، اوغورلوغوم اودلارا، دردیم­بلام بو سویا تؤکولسون» دئییب توللانارلار. سو اوستون‌دن تول‌لانان‌دا «اللهیم روزیمیزی بول ائیله» دئییب، سویا بوغ‌دا آتارلار. «چرشنبه سویون»دان اینسانلار آراسين‌دا بیر-بیرینین اوستونه چیله‌مه عادتی ده (چیلشمه) ایجرا اولونور. ميرعلي سيدواف یازیر کی، اسکی چین منبع‌لرینه گؤره قوالی (فاولی) آدلی تورک دیللی قبیله‌لر باهاردا سویا تاپینما علامتی اولاراق خصوصی آیین ایجرا ائدیمییشلر. اونلارین خاقانی باهار بایرامی آیینین‌دن، طنته‌نه‌سین‌دن سونرا درحال پالتارلی سویا گیررمیش . سو آیدین‌لیق، پاکلیق، تمیزلییه چیخماق‌دیر. همین گون ائوده بوتون سو قابلارینی بوشالدیب یئرینه «چرشنبه سویو» دولدورورلار. سودان چؤرک بیشیرمک اوچون خمیره توتورلار. «چرشنبه سویو»ندان گتیریب بیر گون ساخلاییب، سونرا اکین ساحه‌سینه سپرلر. بوللوق-برکت، آرتیب-چوخالماق رمزی اولاراق گؤتوروله‌ن سودان اکین ساحه‌سینه سپیله‌جک توخومون، مال­حیوانین اوستونه ده چیلیرلر. گؤتورولن سودان ائوه-هّیّته سپمکله یاناشی، قونشو و قوهوم ائولرینین دامینا چیخار، اونلارین باجاسین‌دان دا ایچری تؤکرمیشلر. بو، «ایلی آیدین‌لیق‌دا کئچیررسن» آنلامین‌دا اولوب یئنی ایلین برکت‌لی اولماسی آرزوسونو بیلدیرمیش‌دیر.  رنووروز بایرامی گونو یاندیريلان تونقالین کولونون اوزرینه سپرلر کی، هم اورکلر سرینله‌سین، هم ده شر قوه‌لر ائود‌ن کنارلاش‌سینلار. گؤتورولموش سودان گلن ایلین آخیر چرشنبه‌سینه قدر ساخلاماق عادتی واردیر. اونونلا بوغازی آغری یان اوشاقلارین بوغازینی اووورلار، عینی زامان‌دا چوخ آز میقداردا خسته‌لره ایچیریرلر. مال-قارانی دا آخار سویا آپاریب سووارار، سویون اوستوندن اوچ دفعه کئچیرردیلر. بونونلا دا مال-قارانین، قویون-قوزونون آزارینین سویا تؤکولدویونه، سویون ایسه بونو یویوب آپاردیغینا دایر اینام مؤوجوددور. بولاق اوستونه گئدن قیز-گلینلر بولاغین گؤزوندن ال آتیب یئددی داش گؤتوررلر. چوخ بؤلگه‌لرده ایسه «اؤولاد، دؤولت، برکت» دئییب،" اییلیب سودان اوچ داش گؤتوررلر. گؤتورولن داشلاری یاغ کوپه‌لرینه، اونلوقلارا، پول کیسه‌لرینه قویاردیلار کی، برکتلی اولسون. باشقا بیر عادته گؤره ایسه چؤر-چؤپ ییغیب، مال­قارانین، بیشیریلن سودون آلتین‌دا یاندیراردیلار کی، روزی-برکتلی اولسون.

حاضیرلایان :  محمدرضا اسماعیل زاده

اوچ گون، اوچ گئجه دوام ائد‌ن اوغلان تویونونایکینجی گونونه وئریلن آد.اؤتن چاغلاردا اختیلاط تویو (گلین گتیمه تویو) آدی آلتیندا تانینان بو مراسمین آخشامی گلین قیز دبدبه ایله اَر ائوینه چاتدیریلیر و همین گونون گئجه‌سی اوغلانلا قیز ایلک دفعه گؤروشوردولر. سونرالار اختیلاط تویو بو مراسیمدن آیریلیب توی‌دان بیر گون اول "مصلحت" و یا "سرپایی آخشامی" آدی آلتیندا کئچیریلدی، اصل "اوغلان تویو" ایسه، اونون صاباحی قئید اولونماغا باشلاندی.بوندان اؤترو بیر گون اول و یا سحردن اوغلان ائوی‌نین حَيتينده موقتی تویخانا اجرا اولونور، پلوو قازانلاری آسیلیر، مجلسه خواننده‌، بعضن ایسه اوستاد آشیق (یاخود هر ایکی‌سی بیرلیکده) دعوت ائدیلیر. قايدایا گؤره، تويچولار توی ائوینه معین مسافته قالمیش زورنا-ناغارانی سسلندیریب (خالق آراسيندا بونا قامت دئییلیر)، چالا-چالا، سس-کویله اوغلان ائوینه یاخینلاشیرلار. بعضن زورناچیلار اوجا بیر تپه، قایا اوسته و یا اوغلان ائوی‌نین دامینا قالخیب زورنالاری ایله اطرافلارا سس سالیرلار.

سونرا بیر دسته اوغلان آدامی مینیک و چالغی ایله قیزگیله یوللاناراق، بوراداکی گلین‌لیک جئهیزینی قلمه آلدیق‌دان سونرا اوغلان ائوینه گتیریرلر.بو واخت عرضینده بَی اوغلان ساغدیش-سولدیشی و یئددی آتلی یولداشی ایله بیرلیک‌ده یاخینلیق‌داکی مقدس امامزادالاردان بیرینی زیارت ائدیب باشینا دولاندیقدان سونرا قاییدیر تویخانایا و بورادا بی‌دورما مراسمی اجرا ائدیلیر. بو گون قیز آناسیندان اوغلان ائوینه خونچادا بیر تنبکی کیسه‌سی، آراخچین و بیر یايلیق دوزولموش اوچ دست خلعت اوندان علاوه، بی اوغلان اوچون آل قیرمیزی ایپک یايلیق گتیریلیر. اونلاردان بیری دللـگه، بیری حامام صاحبینه، بیری ایسه تویون آشپازینا چاتمالی‌دیر.ساعت ۲ و یا ۳ آرالاریندا بی اوغلان ساغدیش-سولدیشی و یاخین دوستلاری ایله بیرلیک‌ده، چالغی‌نین مشایعتی‌یله بی‌لیک حامامینا یول‌لانیر.یویونوب حامام‌دان آتاسی ائوینه قاییداندان سونرا بَی اؤز ساغدیش-سولدیشی ایله قونشونون و یا اوغلان یئنگه‌سی‌نین ائوینده آیریلمیشبَی‌لیک اوتاغینا اوز توتور. گله‌نگه گؤره، آخشاما قدر بورادا قوهوم و دوست-تانیش‌دان گیزلنمه‌لی، اونون هارادا اولماسینی هئچ کس بیلمه‌مه‌لی‌دیر.بعضی یئرلرین قایداسینجا ایسه، بو تدبیرین آردینجا بی‌یین دوستلاری ساغدیش گیل»، اونون بَی اوغلا‌نین شرفینه بزه­دیگی اوغلان اوشاغي داليجا یوللانیریار. اورادا بیر قدر چالیب-اوینادیقدان سونرا اوشاغي قالدیریب طنطه‌نه ایله اوغلان ائوینه گتیریر و ایلک اول اونو تویخانایا،بَی‌لیک تاختی‌نین اؤنونه قویور، آخشام ایسه بَی ایله بیرلیكده گلینلیک اوتاغینا آپاریرلار.

بو بیری طرفدن توی ائوی‌نین قارشی‌سیندا ایری بیر تونقال قالانیر و کوچه قاپیسیندا یئره نفتله هوپدورولوب یومرولانمیش جیندیر اسکی و یا کئچه‌دن حاضرلانان بیر نئچه بؤیوک "لوپا" سانجیلیر. ائله بو دم اوغلان ائوی طرفیندن چاغیریلمیش کیشی قوناقلار یاواش-یاواش توی مجليسينه ییغیشماغا باشلاییرلار. اونلار ایلک اؤنجه آیریجا بیر اوتاقدا و یا چادیردا یئییب-ایچیر، سونرا تویخانایا کئچیرلر.گلنلری، عادت اوزره، بَی اوغلا‌نین بؤیوک قارداشی، یاخود دوغما دایی‌سی و یا عمی‌سی قارشیلاییر، بورادا خواننده، آشیق و دیگر تویچولار چالیب اوخویور، مجلیسی ایسه توی بَیی اداره ائدیر. تویخانادان بیر آز آرالی کندین جاوانلاری گولشیر. بعضی یئرلرده ایسه بو گولشمه، اختلاط تویو گونو کئچیریلیر.اوغلان ائوی‌نین بیر اوتاغیندا ایسه محله آغ ساققاللاری اوچون آیریجا سوفره آچیلیر. اونلار یئییب-ایچدیکدن سونرا: "الحمدلله، الله برکت وئرسین، الله مبارک ائله‌سین" دئیرک، سوفره‌دن چکیلیرلر و چوخ زمان اونلاردان بیری مجلیس‌ده­کیلره:"واخت تنگله­شیب، نه دئییرسینیز، گئدک گلینیمیزی گتيرک" دئیرک، آیاغا قالخماق ایسته­ییر. توی صاحبی ایسه اونا: "سیز زحمت چکمه‌یین، بیز سیزه اذیت وئرمگه راضی اولماریق، اؤزوموز گئدریک" دئییر.بو سؤزدن سونرا آغ ساققاللار بیر-بیر آیاغا قالخیر، بعضیلری خئییر-دعا وئره-وئره ائولرینه، دیگرلری ایسه تویخانایا گئدیب اوراداکی مجلیسه قوشولورلار.

اسکی قايدا-قانونا گؤره، گلین ار ائوینه شر قاریشاندان اول یولا دوشمه‌لی‌دیر. اودور کی، بَی اوغلا‌نین بؤیوک و کیچیک قارداشی، بیر نئچه معتبر کیشی قوهومو، ساغدیش-سولدیشی و کندین، محله‌‌نین بیر دسته جاوانی تلسیک آتلانیب دیگر مینیکلرله بیرلیک‌ده گلین قیز داليجا یوللانیرلار. اونلارین قیز ائویندن گلین قیزی آلیب-آپارمالاری همین واخت قیزگیلده کئچیریلن گلین آپاردی تویونون بیر حیصه‌سی اولور.

قیز دالیجا گئدنلر آراسیندا اولان یئنگه‌سی وظیفه‌سینی اجرا ائد‌ن اوغلا‌نین بؤیوک باجیسی، قارداشی آروادی، یاخود خالاسی و یا بیبی‌سی، اونلارین قیزلاری و جمله‌دن گلین قیزین بئلینی باغلاماقدان اؤترو یاخین قوهوملاردان ۱۴-۱۵ یاشلی بیر یئنی‌یئتمه ده اولور.دده-بابا عادتینجه، تویو چاتدیریلان بی اوغلان قیزگیله اصلا یوللانمامالی، توی گونویاخین قونشونون، یاخود اوغلان یئنگه‌سی‌نین و یا ساغدیشی‌نین ائوینده اوتوروب گلینی گؤزله‌مه‌لیدیر. اونون آتا-آناسی دا قیز داليجا گئتمه‌مه‌لیدیر. اما يئني عصرين اوللریندن باشلایاراق، بی ده، اونون دده‌سی ده، بیر قایدا اولاراق، گلین داليجا یوللانیرلار. بئله اولدوقدا، بَی اوغلان اوچون زنگین بزكلی بیر کؤهلن آت سئچیلیر، ساغدیش-سولدیش بگی قوروماقدان اؤترو اَللری سیلاحلی آت اوسته قالخیرلار.بعضی یئرلرین قایداسینا گؤره، بو مقام‌دا آناسی بَی‌ین قوللوغونا بیر خوروز و یا تویوق وئریر (سونراکی گونلر قیز ائوی بو قوشون بیشمیشینی تزه ‌بَیه قایتاراجاقلار).بیر مدتدن سونرا گلین داليجا گئدنلر های-کویلو قاییدیرلار. هامی اوغلان ائوی قارشی‌سیندا آت و مینیکلردن دوشور. یئنه فیشنگ، اوو توفنگی آتیلیر، آینا چاغیریلیر، ائوین حَيتينده، یاخود کوچه قاپی‌سی‌نین یانیندا بؤیوک تونقال آلیشدیریلیر. منزل باشینا چاتمیش گلین قیز چوخ زمان ائله آت اوستونده قاپی آغزیندا آلوولانان تونقال اطرافینا دولاندیریلیر. گلین مینیک‌ده اولارسا، ائله مینیکله قاریشیق تونقال اوزریندن آشیریلیر، یاخود ایکی چیراق آراسیندان کئچیریلرک، بیر باشا ائوین حَيتينه داخیل اولدوق‌دا، چوخلو چیراقلارلا قارشیلانیر. بیر پارا یئرلرین قايداسینا گوره، اوغلان آداملاری بورایا قیرمیزی لنت‌لرله (روبانلار) بزنمیش بوینوزلو بیر قوچ گتیریر و آت اوستونده‌کی قیزی اوچ دفعه بو حیوان اطرافینا دولاندیریرلار.عادت اوزره، گلین قیزین دایی‌سی جیلوودار اولاراق، بوتون یولو اونون یانینجا آددیملامالی و ار ائوینده اونو آتدان یئره ائندیرمه‌لیدیر. دیگر یئرلرده ایسه بونو اوغلا‌نین بؤیوک قارداشی، یاخود اولان سالدیشی ائتمه‌لیدیر. بورادا قیزدان "دوشرلیک وعده‌سی" آلیندیقدان سونرا اونو آتدان دوشورورلر.

قیز ائوینده اجرا اولونان بیر چوخ حرکتلر گلین یئنی منزیلینه گتیریلدیكده بورادا تکرارلانیر. آتین باشی یئنه قیبله‌یه طرف توتولور، قیز ایسه بو دفعه آتین ساغ طرفیندن (دده‌سی ائوینده سول طرف‌دن آت اوسته قالخمیش‌دی) یئره ائندیریلیر. یئنه بَی‌ین قارداشی و یا ساغدیش دیزینی بوکور وگلين آياغینی اونون دیزینه قویوب آتدان دوشور. بو واخت، اوزنگی‌چیلر یهر بوش قالماسین دئیه، آتین اوزنگی‌سینی قالدیریب یهرین اوستونه قویورلار.اسکی زمانلاردا ایسه قیز آتدان ائندیكده اوچ دفعه آتا ساغدان مینیب سولدان دوشور، سولدان مینیب ساغدان دوشوردو و بو یئرده اونون آیاغی آلتینا قایناتاسی‌نین کورکو آتیلیر و گلین اونا قد‌م باسماقلا سویون و طایفا‌نین حمایه‌سی آلتینا کئچیردی.بیر سیرا بؤلگه‌لرین قايداسینا گؤره، گلین قیز آتدان، یاخود فایتوندان دوشمزدن اول قیز یئنگه‌سی اوغلا‌نین دایی‌سی و یا عمی‌سینی یاناشیب، هامی ائشیتسین دئیه، اوجادان:

-        آي کیشیلر، گلینینیز ایکی آیاغین بیر باشماغا سوخوب آتدان (و یا "فایتوندان") ائنمک ایستمیر، ایندی سیز اونا نه باغیشلارسینیز کی، دوشسون؟

یاخود:

-        آي بالام، قیز ائوه گیرمیر، ایندی بونا بیر علاج تاپینیز''- دئییر.

اوغلا‌نین دایی‌سی قیزا یاخینلاشیب، عادت اوزره،اونا بیر شئی وعده ائدیر و بوندان سونرا گلین آتدان و یا فایتوندان ائنمگه راضيلیق وئریر.بوندان باشقا، گلین قیز حَيت‌ده دئییل، کوچه‌ده آتدان و یا مينيكدن ائندیریلسه، بیر نئچه اوغلان آدامی، عادتن اوغلا‌نین ساغدیش-سولدیشی، گلینین ساغ اَلیندن توتوب مينيكدن یئره سالیر و بو آرادا قیزین آیاغی آلتینا اوزوقویلو بیر قازان، اونون اوستونه ایسه تاختا قاشیق و یا اوزو قويلو بیر نلبکی قویولور. عادته گؤره، گلین قیز بونلاری ساغ آیاغی ایله باسیب سیندیرمالی‌دیر. سونرا، "سینیق" صدالاری آلتیندا، اؤز ساغدیش-سولدیشی، اوغلان و قیز یئنگه‌سیله بیرلیکده، دوشدوگو یئردن داروازا و یا بَی قاپی‌سینا قدر یئره دؤشنمیش خالچا-پالاز و چارشاب یولو ایله آددیملاییر. احوالات گوندوز-گونورتا چاغی باش وئریرسه، بو واخت اوغلان آداملاریندان بیری "گلینین اوزونه همیشه گون دوغسون، اونون چهره‌سیندن نور اسکیک اولماسین" آرزوسو ایله گلین قیزین اوزونه گوزگو ایشیغی، گونش لکه‌سی سالیر.قاپی و یا دروازا آغزیندا ایسه بگین بؤیوک قارداشی گلین قیز قارشی‌سیندا بیر آز اوینادیق‌دان سونرا اونون آیاغی آلتیندا، بعضن ایسه فایتون و یا دیگر مینیک قاباغیندا بوینوزلو قوچ قوربان کسیر. آردینجا گلین قیز بو ائوده همیشه دوغما و ایستک‌لی اولسون دئیه، "یا عزیز الله" و یا "بسم الله'' دئییب حیوانین کسیلیب آیریلمیش کلّه‌سی ایله بد‌نی آراسیندان آددیملاییر. مراسمین بو یئرینده بی‌یین قارداشی اَلیله حيوانین ایستی قانیندان گؤتوروب دوواق اوستوندن قیزین آلنینا، قاشلاری آراسینا، پالتارینا و آیاقلارینا سورتور کی، گلین ایستی قانلی اولوب ار ائوینه تئز قایناییب قاریشسین (اصلینده، بو چوخ قدیم منشأ‌لی "اؤلوب یئنی‌دن دیریلمه، خورتلاما" آیینی ایله باغلی‌دیر).

اسکی دده­-بابا قايداسینا گؤره، گلین قیز اَر ائوینه داخیل اولدوغو زمان، بَی اوغلان اوجا بیر یئرده، گلینین داخیل اولاجاغی قاپی، داروازا یاخود ائوین دامی اوستونده و یا یوکسک بیر ائیواندا دایانمالیدیر. آشاغی‌دا، قاپی‌دان ایچری آددیملایان قیز، ایستر-ایستمز اوغلانین آیاقلاری آلتیندان کئچمه‌لی اولور. اینانیرلار کی، بونونلا بَی اوّلجه‌دن آروادی اوزرینده اؤز حؤکمران‌لیغینی تامین ائدیر.بوندان علاوه، قیز قاپییا یاخینلاشان زمان یوکسک‌لیک‌ده یئرلشمیش بی اوغلان گلینین باشینا بیر سینی اون و خیردا پول قاریشیغی یاغدیریر (سونرالار بونو کیچیک اوشاقلار و ساغدیش-سولدیش ائتدی). یاخود قایچی قاباقجادان اووولوب تپ-تزه سیککه و دویو ایله دولدورولموش بیر فطیری، بعضن ایسه عادی چورگیی پارچالاییب ایچینده‌کیلری گلینین باشینا توکور: بو دا "قوی بو ائوده سنین وار-دؤولتین آشسین-داش‌سین، اوزون همیشه اون کیمی آغ، ائلین برکتلی، روزولو اولسون" آرزو-دیلیی ایله باغلی‌دیر.

دیگر یئرلرین قايداسینجا، گلین قیز حَيته گیردیکده، بی اوغلان اونون اوزرینده آلما آتدی آیینی ایجرا ائدیر.بئله‌لیکله، گلین ار ائوی‌نین آستاناسینا چاتدیریلیب اوغلان ائوی‌نین قادین لارينا "تحویل وئریلیر". بوندان سونرا گلین قیزی بورایا گتیرمیش کیشی قوناقلار و توی آلایی ایشتیراک‌چیلاری تویخانایا قاییدیب یئنی‌دن بوراداکی شن‌لییه قوشولورلار. هر ایکی ائوین قادینلاری ایسه "گلین قیزین آیاغی سایالی اولوب گلدیی ائوه خئییر-برکت گتیرسین، اوجاغی همیشه اودلو، قازانی قاینار اولسون" دئیه، اونو ایچی چؤرکله دولو تاباق، یاخود بیر قازان زعفرانلی پلوو اوستونه آپاراراق، اوچ دفعه اونون اطرافینا دولاندیریرلار. آردینجا، تصددوق تکی قیزین باشی اوسته دوز، یاخود اونلا دولو بیر چاناق توتولور.آنجاق چوخ حاللاردا اَر ائوی‌نین آستاناسینا چاتمیش گلین قیز یئنه "آیاقلارینی یئره ووروب" ایچری اصلا گیرمک ایستمیر. بئله اولدوق‌دا، اَلینده چیراق توتموش قیز یئنگه سی ایر‌لی چیخیب اوجادان اوغلان ائوی قادینلارینا مراجعتله: "آی بالام، هانی بو گلینین قاییناتاسی-قاییناناسی؟"دئیه، سوروشور.بو یئرده اوغلانین آتا-آناسی گلینین پیشوازینا چیخیر، قیز ایسه ائوین آستاناسیندا اونلارا تئزیم ائدیر. یئنگه یئنه اوجادان اوغلان آتاسینا: "بودور، گلینین سنه باش اییب سلام وئردی، ایندی سن اونا نه وئریرسن؟"دئییر. قاییناتا ایسه: "بو ائو-ائشیک، مال-دؤولت پئشکئش‌دی گلینه، حالال سودو حالالی اولسون، جاوان جانی ساغ"سؤزلریله قیزا یاخینلاشیر، سونرا اونا: "قیزیم، خوش گئتدین، خوش گلدین"دئیرک، پاپاغینی چیخاریب گلینین باشینا قویور و اونا بیر شئی - ائو، مال-قارا، یاخود باغ-بوستان وعده ائتدیكدن سونرا پاپاغینی قیزین باشیندان گؤتورور. گلین قیز تکرار‌ن قاییناتایا باش اَيیر. بوندان سونرا اوغلا‌نین آناسی (بعضی یئرلرین عادتینجه، بیر اَلینده چؤمچه، بیر َالینده کفکیر) ایر‌لی چیخیب بیر قدر قیز اؤنونده اویناییب-سوزدوکدن سونرا قیزا: "سنین اوچون اَر دوغوب بؤیوتموشه‌م، کوره ييمی سحره کیمی آیازا وئریب لایلای چالمیشام، زحمتینی چکیب بو یئره یئتیرمیشم، گؤزومون آغی-قاراسی اوغلومو باغیشلاییرام سنه، بو ائو-ائشیک ده سنین، بو تندیراوجاق دا سنین، دؤرده‌کی (یعنی ائوین یوخاری باشینداکی) بئشیک ده سنیندئییب، اونو قوجاقلاییر.

دوواق اوستوندن آلنیندان و یا اَلیندن اؤپوب قیزا: "خوش گئتدین، قد‌مین مبارک" دئییر، سونرا اونون ساغ الیندن توتوب ائوین ایچری‌سینه، گلین اوچون آیریلمیش خصوصی اوتاغا آپاریر. بعضی یئرلرین عادتینجه، بورادا گلین قیزین اوزرینده چؤرک‌یرگدردئییلن بیر آیین اجرا اولونور.

دیگر یئرلرده ایسه همین آیین گلین‌لیک اوتاغیندا کئچیریلیر. نهایت، گلین قیز "اؤز اوتاغی"نین آستاناسینا گلیب چاتیر. اوغلان یئنگه‌سی قیزی قاپی آغزیندا بیر آن ساخلاییب "بیسمیللاه" دئیرک، اونون ساغ اَلینی یوخاری قالدیریب باشی اوزرینده بیر چؤرک پارچالاییر. ائلیمیزین اسکی گله‌نگینه گؤره، "سول آیاغی" ایله دده‌سی ائویندن چیخمیش قیز و قوناقلار گلین اوتاغی‌نین آستاناسیندان حؤکمه‌ن ساغ آیاقلاری ایله (خالقیمیز آراسیندا "ساغ قد‌م" شوکوملو (یعنی دوشرلی، برکتلی) ساییلیر) ایچری گیرملیدیرلر. قايدایا گؤره، گلیندن اول و یا اونونلا بیرلیكده باشقا بیر قیز و قادین ایچری داخیل اولا بیلمز. بعضی یئرلرین عادتینجه، بورادا بیر قاپی قاپالر آیینی ده اجرا اولونور. گلینین آیاغی دوشرلی اولسون دئیه، قاپی آغزیندا اوزوقويلو بیر ساخسی بوشقاب قویولور و گلین ساغ آیاق قابیسی ایله اونو مؤحكم تکانلا باسیب سیندیریر (بو آیین گلین مینیکدن دوشورولن زمان اجرا اولونورسا، بورادا اونا احتیاج قالمیر). گلین قیزین آردینجا اوتاغا داخیل اولموش یئنگه‌لر گلینین چیراغینی و گوزگوسونو پنجره‌یه قویورلار. بونلار، خالق عقيد‌ه ‌سینجه، "قوی بدنظر، شر قوه‌لرین خطالاری سینیق شوشه اوزرینه کؤچورولسون، قوی بو ائود‌ن همیشه‌لیک خطا-بلا سوووشسون، گلین بو ائوه گوزگو تکی تمیز پاک نیيتله گلمیش، بو عایله‌ني نورا قرق ائتمک اوچون مقدس اود-آلوو گتیرمیش‌دیر" دئمک‌دیر. اوتاغا سون‌سوز گلین و قیرخی چیخمامیش زاهی داخیل اولا بیلمز. آردینجا، اوغلان یئنگه‌سی گلین قارشی‌سینا بیر کاسا بال، بیر کاسا یاغ قویوب قیزین بارماقلارینی یاغا باتیریر و اونلارلا قاپی آستاناسی‌نین یوخاری و آشاغی‌سینی یاغ-بالا بولاییر کی، بو دا "ائو-ائشیکدن همیشه شیرین‌لیک؛ مهریبان‌چيلیق اولسون، قیزین بیر الي یاغ‌دا، بیر الی بالدا اولسون" دئمک‌دیر. بوندان سونرا گلین قیز اوتاغین بیر طرفینده و یاخود اونون دؤر دئییلن یوخاری باشیندا، دیوار دیبینده اوزو قیبله‌یه و جماعته دوغرو، آیاق اوسته، "نالچا" آدلی دؤشکچه‌ده، (کئچمیش‌ده ایسه بیر آز اول قوربان کسیلمیش قویون اون دری‌سی اوزرینده) دورور.

قیزین ساغدیش-سولدیشی ایسه اَللرینده شام، اونون ساغ و سولوندا دایانیرلار. اطراف‌داکی قادینلار دیوار دیبینده سالینمیش دؤشکچه‌لرده اوتورور، گلین قیزین آیاق اوسته قالدیغینی گؤر‌ن اوغلان آناسی قیزا یاخینلاشاراق مهریبان‌لیق اولسون دئیه، اونون باشی و یا ساغری‌سینا سیغال چکیب گلینینه دوزایالر هدییه‌سی (بعضی یئرلرده اونا "دیزدایاغی" دئییرلر و کندلرده بو، عادتن، خیردا و یا ایری بوینوزلو دیشی حیوان اولور) وئریر و صاندیق اوسته قویولموش نازبالینج، یاخود گرک پرده‌سی آرخاسیندا حاضيرلانمیش تاخت اوستونده ایلشمک اوچون قیزا یئر گؤستریر. گلین قیز ایسه، ائل-اوبا قايداسینا گوره، اوچ دفعه اوتوروب قالخدیق‌دان سونرا، نهایت اؤز یئرینده سیتئشیر. اونون ساغدیش-سولدیشی ایندی شام اوزینه اونون باشی اوزرینده کلله قند توتور (خالق عقیده سینه گوره، آغ رنگ، آغ شیرنی حفظ ائدیجی، اووسون تأثیرینه مالیک بیر قوه‌دیر). بو دمده "قوجاغی اوغلان قونداقلی اولسون"، یعنی، گلینین اکثر اؤولادی اوغلان اولسون دئیه، قیزین دیزی اوستونه و یا قوجاغینا ۳-۴ یاش‌لی آتالی-آنالی بیر اوغلانجیق وئریرلر (بعضی حاللاردا بونو داروازا آغزیندا، یاخود ائوین وا یا اوتاغین آستاناسیندا ائدیرلر).بعضن ایسه اوشاق اولجه‌دن اورادا اوتورور، گلین قیز اونو قوجاغینا آلیب ایله­شیر. بو آرادا قیز ائوی قادینلاریندان بیری گلین ائو-ائشیینه همیشه‌لیک باغلانسین دئیه، خلوتی قیزین پالتارینی ساپلا یونگولجه اوتوردوغو دؤشکچه‌یه تیکیر، یاخود باشینا خیردا میخ سپیر.بوندان سونرا، قایدا اوزره، اوغلان یئنگه‌سی هامییا معلوم "خوش گلدین" هاواسینی ایفا ائدیر. بو واخت اوغلانین بیر نئچه یاخین قوهومو و باجیلاری قیزین اؤنونده اوینایاراق نؤوبه ایله موختلیف اوخومالار ایفا ائدیرلر. آردینجا، اوغلان آناسی گلینین باشی اوستونده یئنه بیر چؤرک پارچالاییب اونون تیکه‌لرینی بیر فینجان بال ایله سيني‌يه دوزرک، اوغلان ائوی‌نین ارگن قیزلاری قارشی‌سینا قویور. اونلار دا: "گلینین قد‌می مبارک اولسون، مین یاشاسین"، "آیاغی دوشرلی اولسون': "یانسین چیراغی، گلسین سوراغی، انشاالله" - سؤزلریله چؤرک تیکه‌لرینی فینجانداکی بالا باتیریب یئییرلر.

سونرا اوغلان ائوی قادینلاری بیر-بیر قیزا یاخینلاشیر، اونونلا تانیش اولوب: "خوش گلدین، قد‌مین مبارک اولسون" - دئییرلر. واختیله بورادا دیشلک آلما دئییلن بیر آیین ده اجرا اولونورموش. نهایت، سوفره سالینیر و گلین باشینا توپلانمیش بوتون قیز-گلینه یئمک وئریلیر.حَيتده‌کی تویخانادا ایسه بو واخت شنلیک دوام ائدیر. قیزائویندن بورایا گلمیش کیشی قوناقلار بیر قدر اوتوروب ائولرینه قاییدیرلار. قونشونون (و یا اوغلان یئنگه‌سی، یاخود ساغدیشین) ائوینده اوتورموش بَی اوغلان ایسه توی‌دان گتیریلمیش پلوو یئییب دوستلاری ایله ایلنیر. تویون سونونا یاخین بَی اوغلان ساغدیش-سولدیشی ایله بیرلیک‌ده "بويوكتوي" هاواسی‌نین صدالاری آلتیندا ایکینجی دفعه تویخانایا گتیریلیر. هامی آیاغا قالخیب بگی آلقیشلاییر، او دا باشی ایله سلام وئریب مجليسین‌ یوخاریباشیندا اونون اوچون آیریلمیش " بَی‌لیک تاختیندا" اگلشیر. اگر، گئج گلرسه اونون تاختیندا اوتورموش بیر جاوان، بَی و یا ساغدیش‌دان انعام پولو آلیب یئرینی صاحبینه وئریر. توی بگی اونون اؤنونه دوزولموش ایکی خونچاداکی شاملاری یاندیردیق‌دان سونرا خواننده باشلاییر. بونو بیلن بگین یاخین دوستلاری اوندان "جریمه" قوپارماق اوچون بَی اوغلانی گولدورمگه چالیشیر، بحثه گیریب بوندان اؤترو. مین جور حیله و واسطه‌یه اَل آتاراق، مزه‌لی سؤزلر و احوالاتلار دانیشیر، گولمه‌لی حرکتلر ائدیرلر.بعضی یئرلرین قايداسینجا، بورادا "خان اوتوردو" مراسيمی اجرا اولونور، توی بَی‌یی، بَی اوغلا‌نین خئیرینه "رعیتی" جریمه ائدیر و. .. آخیردا "بوللوق و اوجوزلوق اولسون" دئیه، بَی، بیرقايدا اولاراق، اؤز تویوندا اویناییر (هامی اونون باشینا شاباش تؤکور) و یئنه "بؤيوك‌توي" صدالاری آلتیندا گلین اوتاغینا یولا سالینیر.

بو بیری طرفدن اوغلان ساغدیشی گلین‌لیک اوتاغینداکی یئنگه‌لره خبر گؤندریر کی، "آرتیق گئجدی، تئز اولون قورتارین". یئنگه‌لر ده قوناقلارا: "آی بالام، گؤرورسونوزساغدیش خبر گؤندریب تلسدیریر بیزی". دئدیکده، هامی تئز "الحمدلله"، "الله سوفره‌نیزه برکت وئرسین" دئیرک، یئمک-ایچمگی قورتاریب، سوفره‌نی ییغیرلار.اَن اول قیز ائوی‌نین قادینلاری یئرلریندن قالخیب اوغلا‌نین آناسینا دئییرلر: "الله مبارک ائله‌سین، آرزو-ایستگه، مورادا، چاتسینلار، خوشبخت یاشاسینلار، اوغول-اوشاق صاحبی اولوب آغ گونلره قوووشسونلار، گؤرمه‌ینلر گؤرسون، انشاالله". بو کیمی خوش سؤزلرین اوزینده اوغلان آناسی: "دیل-آغیزاوچون وار اولاسینیز"دئدیکدن سونرا، قوناقلار و قیزساغدیش-سولدیشی گلین قیزلا وداعلاشیب داغيلیرلار. بئله‌لیکله، قیزائوی آداملاری توی‌دان چیخیب، گلینین دده‌سی ائوینه قاییدیر و آتا-­آناسینا قیزین آرتیق "تاپشیریلدیغینی" خبر وئریرلر.تویخانادا ایسه تویون سونو یاخینلاشیر، بورادا بَی اوینادیلیر، مجلیسده‌کیلرین هامیسی اونون باشینا خزل تکی، شاباش یاغدیریر، توی بَی‌یی ساغدیش-سولدیشا خلعت تقدیم ائدیر و... بعضی یئرلرین عادتينه گؤره، تویون سونوندا بَی اوغلان دا قاب سیندیریر. سونرا، ایر‌لی‌ده اوغلان اوشاغي، ساغدیش-سولدیشی ایله بیرلیکده، تویخانادان چیخیب گلین اوتاغینا اوز توتور.همین مدت عرضینده گلین اوتاغیندا قیز یئنگه‌سی گرک گوشه‌سینی حاضرلاییب قورتاردیق‌دان سونرا گلین قیز اونون آرخاسینا کئچیر. اما اکثر حاللاردا بو "گوشه" ائرته‌دن، جئهیز دوزدو زامانی قورولور. بیرسؤزله، آخشام‌دان خيلي کئچمیش بَی اوغلان ساغدیش-سولدیشی ایله گلین اوتاغی‌نین قاپی‌سی آغزینی آلیر. .. (آردی – گرک گئجه‌سینده سونراکی دؤورلرین توی مجلیسلرینده گلین قیز و بَی اوغلان، بیر قایدا کیمی، یان-یانا اوتورور و گویا جاوانلارین "اوتانماسینی یونگوللشدیرمک" مقصدیله اونلارین اؤنونه گوزگو قویورلار. ایناما گؤره، بو "گوزگوده" هر ایکی جاوا‌نین بختی، طالعی و روحلاری همیشه‌لیک بیرلشمه‌ليدی.بونون آردینجا، بَی اوغلان هامی‌نین گؤزو قارشیسيندا گلینین آغزینا بیر آز یاغ، گلین ایسه اوغلانین آغزینا بیر آز بال قویور. بو جور توی مجلیسلرینده بَی ایله گلین، عادتن، بئش دقیقه‌دن آرتیق اوتورماییب، چیخیرلار.تویخانادا ایسه هامی توی مناسیتیله بیر-بیرینه و توی صاحبینه: "الله مبارک ائیله‌‌سین، آیاغی شوکوملواولسون، الله گتیردیگین گلینی اوغوللو-قیزلی ائیله‌سین، همیشه توی-بایرام ایچینده اولاسینیز، نئچه-نئچه بئله تویلارگؤرسینیز، انشاالله" دئیرک، بو کیمی سؤزلرله گؤز آيدينليغي وئریب مبارکبادلیق ائدیرلر (واختیله بو مقامی "شاد-مبارک" آدلاندیرمیشلار)، سونرا اوغلان آتاسینی اوغلونون کوره‌كن اولماسی مناسیتیله تبریک ائدیرلر. اوزینده توی صاحبیندن: "آرزولارینیز یئرینه یئتسین، خئییر ­دعانیز قبول اولونسون، گون او گون اولسون کی، سیزینکی‌لر اوچون اولسون، منی ده چاغیراسینیز"، یاخود: " گون اولسون کی، سیز ده اولاد تویو گؤره‌سینیز، قیزکؤچوره‌سینیز، نوه-نتیجه تویوندا اَل-قول آچیب اوینایاسینیز، انشاالله" – جاوابینی آلدیقدان سونرا هرکس اؤز ائوینه یوللانیر.

ائلیمیز ایچینده بو تویون دیگر آدلاری بونلاردیر: ''گلین گلن‌ توی"، ''گلین گلدي تویو"، ''گلین گتیرمه"، "کیشی تویو''، ''اوغلان تویو"،'' اوغلان ائوی تویو"، "آغیر دویون"،'' آغیر توی"،''بؤیوک توی''،"اولو دویون"،'' اولو توی".

ائلچين اصلانوف

كؤچوروب،  حاضيرلايان: محمدرضا اسماعيل زاده